OSMANLI DEVLETİ’NİN ADLİ KURUM OLARAK YURT DIŞINDA ŞEHBENDERLİK MAHKEMELERİ KURMASI VE İLGASI: İRAN ÖRNEĞİ (1912-1916)

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 1, 241 - 267, 26.07.2024

Musa Kılıç

https://doi.org/10.18513/egetid.1437214

Öz

Osmanlı Devleti’nde kendi toprakları dışında yargılama yetkisine haiz tek kurumu olan şehbenderlik mahkemeleri, II. Meşrutiyet sonrası gibi geç bir dönemde ortaya çıktı. Bu mahkemeler, Habeşistan’da kurma teşebbüsü bir kenara bırakılacak olursa yalnızca İran’ın Tahran, Tebriz ve Kirmanşah şehirlerinde faaliyet göstermişlerdi. Şehbenderlik mahkemeleri, hukuki olarak 1292 Osmanlı-İran Muahedenamesine dayandırılmaktaydı. Bununla birlikte, İran’da şehbenderlik mahkemelerinin kurulması bu antlaşmadan çeyrek asır sonra Laskaridis Davası’yla gündeme geldi. Kurulacak şehbenderlik mahkemeleri için on maddelik hususi bir nizamname hazırlandı. Bu nizamname şehbenderlik mahkemelerinin yapısına, görevlendirilecek memurlara ve seçilecek azalara ilişkindi. Şehbenderlik mahkemeleri gerek Osmanlı tebaasının kendi aralarındaki gerekse yabancılarla olan davalarıyla ilgilenme açısından konsolos mahkemeleriyle benzer nitelikteydi. Fakat teşkilatlanma biçimi açısından kendine özgüydü. İran’daki şehbenderlik mahkemeleri 1912 yılında faaliyete geçti. Bunun hemen akabinde beklentileri tam olarak karşılayamadıkları için lağvedilmeleri tartışmaları gündeme geldi. Birinci Dünya Savaşı sürecinde önce Tebriz ardından Tahran ve Kirmanşah şehbenderlik mahkemelerinin faaliyetlerine son verildi.

Anahtar Kelimeler

Konsolosluk Mahkemeleri, İran, Tahran, Tebriz, Kirmanşah, Şehbenderlik Mahkemeleri

Kaynakça

• Acar 2021 Ahmet Acar, Osmanlı-İran Diplomasisi Tahran Büyükelçiliği’nin Kuruluşu, Yeditepe Yayınevi, Ankara.
• Apaydın 2009 Bahadır Apaydın, Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Bazin 2002 Marcel Bazin, “Kirmanşah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVI, s. 66-67.
• Bilgili 2011 Ali Sinan Bilgili, “Tebriz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XL, s. 219-222.
• Bingöl 2005 Sedat Bingöl, “Osmanlı Mahkemelerinde Reform ve Ceride-i Mahâkim’deki Üst Mahkeme Kararları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XX/1, Temmuz 2005, s. 19-38.
• Bolat 2013 Gökhan Bolat, “Russia’s Attitude Towards the Iranian Constitutional Revolution and its Support of Counter-Constitutionalism”, JASSS, 6/4, 2013, s. 179-189.
• Bostan 2021 Zeynep Bostan, Osmanlı Hariciyesinin Modern Temelleri, II. Abdülhamid Döneminde Diplomasi, Kitapyayınevi, İstanbul.
• Budak 2016 Mustafa Budak, “Bir Osmanlı Diplomatının Kaleminden Birinci Dünya Savaşı Başlarında Kafkasya ve Sarıkamış Harekâtı-Reşt Şehbender Vekili Tevfik Bey’in Raporu”, Türkiyat Mecmuası, XXVI/2 (2016), s. 113-131.
• Çam 2016 Mehmet Mert Çam, İran’da İstihbarat Savaşı, Birinci Dünya Savaşı’nda İran Cephe’sindeki Psikolojik Harp Faaliyetleri, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Daei 2013 Masoumeh Daei, İran-Osmanlı Ticari İlişkileri (1900-1923), Berikan Yayınevi, Ankara.
• Gilbar 2011 Gad. G. Gilbar, “Resistance to Economic Penetration: The Karguzar and Foreign Firms in Qajar Iran”, International Journal of Middle East Studies, 43/1, Februrary 2011, s. 5-23.
• Gönen 1999 Yasemin Saner Gönen, “Hukuki Kapitülasyonlar ve Sonuçları”, Osmanlı, C. VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 340-353.
• Halil Cemaleddin ve Hırant Asador 1331 Halil Cemaleddin, Hırant Asador, Ecânibin Memâlik-i Osmaniye’de Hâiz Bulundukları İmtiyazât-ı Adliye, İstanbul.
• Karadeniz 2012 Yılmaz Karadeniz, İran Tarihi (1700-1925), Selenge Yayınları, İstanbul.
• Küreli 2021 İbrahim Küreli, 1824-1908 Tarihli İran Ahkâm Defteri: Tüccarlar, Şehbenderler ve Ziyaretçiler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Nouraei ve Martin 2006 Morteza Nouraei, Vanessa Martin, “The Role of the Karguzar in the Foreign Relations of State and Society of Iran from the mid-nineteenth Century to 1921”, Journal of Royal Asiatic Society, 16/2, July 2006, s. 151-163.
• Özkorkut 2004 Nevin Ünal Özkorkut, “Kapitülasyonların Osmanlı Devleti'nin Yargı Yetkisine Getirdiği Kısıtlamalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 53/2, s. 83-94.
• Saray 1999 Mehmet Saray, Türk-İran İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Sasanî 2006 Han Melik Sasanî, Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir, Çev. Hakkı Uygur, Klasik Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım 2021 Seyfi Yıldırım, “Tebriz Başşehbenderliğinin Kurulması ve Faaliyetleri (1840-1923)”, Tebriz Başkonsolosluğunun Kuruluşunun 100. Yılı, Ed. Umut Başar, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, s. 1-35.