İNGİLTERE’NİN BASRA KÖRFEZİ AJANI LEWIS PELLY’NİN KATAR-BAHREYN SAVAŞI’NDAKİ ROLÜ VE DENİZ BARIŞI ANTLAŞMALARI (1867-1868)

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 2, 723 - 751, 27.12.2024

Yusuf Koğ , Can Deveci

https://doi.org/10.18513/egetid.1529933

Öz

17. ve 18. yüzyıllarda Doğu Hindistan Şirketi aracılığıyla İngiltere, Basra Körfezi’nde ekonomik ve stratejik çıkarlar elde etti. İngiltere Hindistan’daki stratejik çıkarları gereği körfez meseleleriyle yakından ilgilenmek zorundaydı. Çünkü Basra Hindistan’ın hemen yanı başında yer almaktaydı. Burada çıkan bir düzensizlik hem uluslararası sistemi hem de bölgeyi istikrarsızlığa taşıyabilirdi.
İlk zamanlarda tamamen ticari bir rolle körfezde konumlanan İngiltere, 18. yüzyıldan itibaren körfezdeki faaliyetlerini siyasi bir role dönüştürdü. Körfezdeki bazı olayların yanı sıra Avrupa’daki gelişmeler bunun ana nedeniydi. Avrupa’daki Napolyon Savaşları ve Napolyon Bonapart’ın körfez üzerinden Hindistan’ı işgal etme planı, İngiltere’nin gözünden Hindistan savunması için körfez yolunun stratejik önemini artırdı. Ayrıca Arabistan’ın batı kıyısındaki Arap kabileleri arasında Vehhabiliğin ortaya çıkmasından sonra artan deniz çekişmesi, Körfezdeki İngiliz ticaret gemilerine kadar uzandı.
İngiltere körfezde bulunan Halife, Sani, Sabah ve Zayed aileleriyle korsan saldırılarını gerekçe göstererek denizlerde barış antlaşmalarını yaptı. Bu antlaşmalar neticesinde körfez ticaretine yön verme fırsatı buldu. Çalışmamıza konu olan 1868 antlaşması, Katar ile İngiltere arasında gerçekleşti. 1868’de Sani ailesinin Katar’daki ilk hükümdarı kabul edilen Muhammed Bin Sani ile yapılan antlaşma, Katar’ın egemenliği sorununu ortaya çıkardı. Lewis Pelly’nin (siyasi görevli, ajan, asker) aracı olduğu 1868 Katar antlaşması, İngiltere hükümetinin Katar’ı bağımsız bir devlet olarak tanımasının başlangıç noktası kabul edildi. Bu müzakereler sırasında Lewis Pelly yaptığı girişimler ve kurduğu diplomatik ilişkilerle Katar’ı, Bahreyn’den ayrı olarak İngiltere adına tanımıştır.
Çalışmada; The National Archives, The British Library ve Katar Dijital Arşivi’nden elde edilen İngiliz belgeleri kullanılmıştır. Bu belgeler ışığında İngiltere’nin Basra Körfezi’nde siyasi ve ticari çıkarlar elde etmeye çalışırken, ajanlık faaliyetleri Lewis Pelly örneğinde analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Osmanlı Devleti, İngiltere, Katar, Bahreyn, Lewis Pelly

Destekleyen Kurum

Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (BAP)

Proje Numarası

SDK-2022-12330

Kaynakça

• Akyıldız ve Kurşun 2018 Ali Akyıldız, Zekeriya Kurşun, Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Empeyalizmi (Filistin Basra Körfezi-Kızıldeniz-Kuzey Afrika) Diplomatik Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Althani 2012 Mohamed A. J. Althani, Jassim The Leader Founder of Qatar, Profile Books Ltd., London.
• Anscombe 1994 Frederick Fallowfield Anscombe, The Ottoman Gulf and The Creation of Kuwayt, Sa’udi Arabia and Qatar, 1871-1914, Princeton University, New Jersey.
• Armaoğlu 2017 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Azmi 2004 Rafiullah Azmi, Conflict in The Gulf: British Quest for Domination and Ottoman Response, Academic Excellence, Delhi.
• Cleveland 2008 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, (çev. Mehmet Harmancı), Agora Kitaplığı, İstanbul.
• Gelvin 2019 James L. Gelvin, Modern Ortadoğu Tarihi 1453-2015, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Hourani 1997 Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, (çev. Yavuz Alogan), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Hurewitz 1957 J.C. Hurewitz, Diplomacy in The Near and Middle East A Documentary Record: 1535-1914, I, D. Van Nostrand Company, London.
• Husain 2023 Faisal H. Husain, Sultan’ın Nehirleri Osmanlı İmparatorluğu’nda Dicle ve Fırat, (çev. Bestami S. Bilgiç), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Jennigs 1968 Judith Jennigs, The Business of Abolishing The British Slave Trade, 1783-1807, Routledge, London.
• Kelly 2004 John Barrett Kelly, Britian and The Persian Gulf 1795-1880, The Clarendon Press, Oxford.
• Kurşun 2004 Zekeriya Kurşun, Basra Körfezi’nde Osmanlı-İngiliz Çekişmesi: Katar’da Osmanlılar (1871-1916), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kurşun 1998 Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti (Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Morton 2020 Michael Quentin Morton, Masters of The Pearl A History of The Qatar, Reaktion Books, London.
• Rahman 2010 Habibur Rahman, The Emergence of Qatar The Turbulent Years 1627-1916, Routledge Taylor & Francis Group, London.
• Rogan 2017 Eugene Rogan, Araplar: Bir Halkın Tarihi, (çev. Cem Demirkan), Pegasus Yayınları, İstanbul.
• Özel 2021 Taha İsmet Özel, İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, Vadi Yayınları, İstanbul.
• Tuson 1991 Penelope Tuson, Records of Qatar Primary Documents 1820-1960, Archive Editions, Oxford.
• Yurdakul 2020 Nurcan Özkaplan Yurdakul, İngiltere Ortadoğu’ya Nasıl Girdi?, Kronik Kitap, İstanbul.
• Zahlan 1979 Rosemarie Said Zahlan, The Creation of Qatar, Barnes & Noble Books, New York.
• Zahlan 1989 Rosemarie Said Zahlan, The Making of The Modern Gulf States: Kuwait, Bahrain, Qatar, The United Arab Emirates and Oman, Unwin Hyman, London.
• Aydoğmuşoğlu 2012 Cihat Aydoğmuşoğlu, “Şah Abbas Devrinde (1587-1629) İran’da Ticari Hayat”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 48, s. 365-386.
• Bingöl 2019 Dummar Bingöl, “Katar’da Osmanlı Hâkimiyetine Tarihsel Bir Bakış”, VAKANÜVİS - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4/1, s. 79-100.
• Broadfoot 2004 William Broadfoot, “Pelly, Sir Lewis (1825–1892), Army and Political Officer in India”, Dictionary of National Biography, 44, s. 275-277.
• Çalan 2021 Zeynep Gül Erel Çalan, “Basra Körfezi’nde Osmanlı İmparatorluğu ve Denizaşırı Güçler (1517-1744)” editör Engin Koç, Türkiye ve Körfez Ülkeleri İlişkileri: Dış Politika, Güvenlik ve Ekonomi, Paradigma Akademi, s. 1-21.
• Doğan 2018 Soner Doğan, “İran’ın Ortadoğu Siyaseti”, İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi (İNSAMER), 74, s. 1-39.
• Hut 2011 Davut Hut, “Buharlı Gemiler Çağında Osmanlı Deniz ve Nehiryolu Ulaşımı”, editör Vahdettin Engin ve Ahmet Uçar, Osmanlı’da Ulaşım, Çamlıca Basım Yayın, s. 71-103.
• Naki 2022 Emrah Naki, “Basra Körfezi’nde Portekiz Hâkimiyetinin Sonu: Safevî İngiliz İttifakı”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 7/2, s. 924-950.
• Öğün ve Başı 2016 Tuncay Öğün, Halit Başı, “Dicle-Fırat’ta Geleneksel Nehir Taşımacılığı ve I. Dünya Savaşı’nda Irak Cephesinde Kullanımı”, History Studies. 8/3, s. 83-109.
• Uluerler 2015 Sıtkı Uluerler, “Herat Meselesi ve İran-İngiliz Savaşı’nın (1856-1857) Osmanlı Devleti’ne Etkileri”, Turkish Studies, 10/1, s. 803-824.
• Yıldırım 2020 Zafer Yıldırım, “XIX. Yüzyılda Dicle-Fırat Üzerinde Siyaset: Osmanlı-İngiltere Nüfuz Mücadelesi”, BAİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20/4, s. 905-930.