BİR DEVLETİ İÇİNDEN TANIMAK: MEMLÛK EMÎRİ BAYBARS EL-MANSÛRÎ’NİN ASKERÎ VE SİYASÎ KARİYERİ

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 2, 497 - 535, 27.12.2024

Fatih Yahya Ayaz

https://doi.org/10.18513/egetid.1543053

Öz

İslâm tarihinin en büyük Müslüman Türk devletlerinden biri olan Memlûkler (648-923/1250-1517), “memlûk sistemi”nin ürünü olan güçlü ordusu sayesinde Moğolları yenerek İslâm dünyasının batısını istiladan kurtarmış, Suriye’deki Haçlıları yarım asırlık bir süreçte devreden çıkararak bölgeden uzaklaştırmıştır. Söz konusu sistemde yetişen memlûklerin arasından çıkan büyük emîrler, Memlûk Devleti’nin yönetimini büyük oranda elinde tuttuğu gibi tabiatıyla devletin iç ve dış siyasetinin belirlenmesinde de başat unsur konumundaydı.
Bu çalışmada konu edilen Baybars el-Mansûrî (ö. 725/1325), devletin kuruluş yıllarında bir memlûk olarak Kahire’ye getirilmiş, sonraki süreçte hem en üst askerî rütbelere yükselerek hem de çok önemli görevleri yürüterek yaşadığı dönemin başat aktörleri arasında yer almıştır. Memlûk Devleti’nin kuruluşundan yükseliş dönemine kadar olan süreçte yaşamış olan bu emîr, askerî ve siyasî gelişmelerin içinde yer aldığı için onun hayatı hem bu devrenin bir resmini ortaya koymuş hem de askerî kariyeri ile bir memlûkün en üst rütbeye ulaşana kadarki kariyerine örnek teşkil etmiştir. Dolayısıyla bu çalışma, Memlûk Devleti’ni ve tabiri caizse devletin sahibi askerî aristokrasiyi daha iyi tanımak bakımından önemli bir örneği ortaya koymak amacıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Türk Tarihi, Memlûkler, Baybars el-Mansûrî, Memlûk Askerî Oligarşisi, Memlûk Siyasî Tarihi

Teşekkür

Çukurova Üniversitesi Araştırma Projeleri Fonu’na SBA-2021-14045 numaralı ve “Memlükler Döneminde Büyük Emirlerin İdaredeki Nüfuzu Mencek el-Yusuf Örneği (ö. 776/1374)” başlıklı projeye verdiği destek ve dolayısıyla bu makalenin ortaya çıkması için sağladığı imkânlar sebebiyle teşekkürlerimi sunuyorum.

Kaynakça

• Abdürrâzık 1976 Ahmed Abdürrâzık “el-Alâkâtü’l-üseriyye fi’l- mustalahi’l- Memlûkî”, el-Mecelletü’t-Târîhiyyetü’l-Mısriyye, 23, s. 155-181.
• Abouseif 2001 Doris Behrens Abouseif, “Kalavun Külliyesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 24, s. 228-229.
• Ayaz 2007 Fatih Yahya Ayaz, “Memlük-İlhanlı İlişkilerinde Bir Dönüm Noktası: Şakhab Savaşı (702/1303)”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15, s. 1-32.
• Ayaz 2008 Fatih Yahya Ayaz, Türk Memlükler Döneminde Saray Ağalığı Üstâdârlık (1250-1382), İstanbul.
• Ayaz 2019 Fatih Yahya Ayaz, “Karânisa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ek 2, s. 25.
• Ayaz 2020 Fatih Yahya Ayaz, “Hoşdaş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ek 1, s. 562-563.
• Ayaz 2020 Fatih Yahya Ayaz, Memlükler’de Tarih ve Tarihçiler, Türk Tarih Kurumu (TTK) Yayınları, Ankara.
• Ayaz 2022 Fatih Yahya Ayaz, Memlükler (1250-1517), İSAM Yayınları, Ankara-İstanbul.
• Baybars el-Mansûrî 1987 et-Tuhfetü’l-mülûkiyye fi’d-Devleti’t-Türkiyye (nşr. Abdülhamid S. Hamdân), Kahire.
• Baybars el-Mansûrî 1993 Muhtârü’l-ahbâr (nşr. Abdülhamid Sâlih Hamdân), Kahire.
• Baybars el-Mansûrî 1998 Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-Hicre (nşr. Donald S. Richards), Beyrut.
• Baybars el-Mansûrî 2016 et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye (çev. Hüseyin Polat), TTK Yayınları, Ankara.
• Çubukçu 1992 Asri Çubukçu, “Baybars”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 5, s. 221.
• Düzenli 2019 Aygül Düzenli, “Memlükler Döneminde Medreseler (648-923/1250-1517)”, Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans (Ed. Fuat Aydın-Mahmut Zengin-Kübra Cevherli-Yunus Kaymaz), İstanbul, s. 447-461.
• el-Aynî 1988 Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Aynî, ‘İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân (nşr. Muhammed M. Emin), II. cilt, Kahire.
• el-Aynî 1989 Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Aynî, ‘İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân (nşr. Muhammed M. Emin), III. cilt, Kahire.
• el-Aynî 1992 Bedreddin Mahmud b. Ahmed el-Aynî, ‘İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân (nşr. Muhammed M. Emin), IV. cilt, Kahire.
• el-Kalkaşendî 1963 Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ, III. cilt, Kahire.
• el-Kalkaşendî 1963 Ahmed b. Ali el-Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ, IV. cilt, Kahire.
• el-Makrîzî (ts.) Takıyyüddin Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’l-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, II. cilt, Beyrut.
• el-Makrîzî 1956-1973 Takıyyüddin Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk (nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr), I/3. cilt, Kahire.
• el-Makrîzî 1956-1973 Takıyyüddin Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk (nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr), II/1. cilt, Kahire.
• el-Makrîzî 1991 Takıyyüddin Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’l-Mukaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), II. cilt, Beyrut.
• el-Yûnînî 2007 Kutbüddin Ebü’l-Feth Musa b. Muhammed el-Yûnînî, Zeylü Mir’âti’z-zamân (nşr. Hamza Abbâs), II. cilt, Abudabi.
• en-Nüveyrî (ts.) Ahmed b. Abdülvehhab en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, VIII. cilt, Kahire.
• en-Nüveyrî 1992 Ahmed b. Abdülvehhab en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (nşr. el-Bâz el-Arînî-Abdülaziz el-Ehvânî), XXXI. cilt, Kahire.
• en-Nüveyrî 1997 Ahmed b. Abdülvehhab en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (nşr. Muhammed M. Ziyâde-Mustafa Hicâzî), XXXIII. cilt, Kahire.
• en-Nüveyrî 1998 Ahmed b. Abdülvehhab en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (nşr. Saîd A. Âşûr-Abdülaziz el-Ehvânî), XXXII. cilt, Kahire.
• es-Safedî 1991 Salâhaddin Halil b. Aybek es-Safedî, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât (nşr. Helmut Ritter v.dğr.), X. cilt, Wiesbaden.
• es-Safedî 1991 Salâhaddin Halil b. Aybek es-Safedî, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât (nşr. Helmut Ritter v.dğr.), XI. cilt, Wiesbaden.
• es-Safedî 1998 Salâhaddin Halil b. Aybek es-Safedî, A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr (nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr.), II. cilt, Beyrut-Dımaşk.
• es-Sehâvî (ts.) Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, el-İ‘lân bi’t-tevbîh li-men zemme’t-târîh (nşr. F. Rosenthal, notları ve mukaddimeyi Arapça’ya çev. Sâlih Ahmed Ali), Beyrut.
• es-Süyûtî (ts.) Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir es-Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhire, I. cilt, Kahire.
• Güldaş 1993 Ayhan Güldaş, “Çeng”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 8, s. 268-269.
• Hallâk ve Sabbâğ 1999 Hasan Hallâk -Abbas Sabbâğ, el-Mu‘cemü’l-câmi‘ fi’l-mustalahât, Beyrut.
• İbn Fazlullah el-Ömerî 1985 Şihabeddin Ahmed b. Yahya İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr: Memâlikü Mısr ve’ş-Şâm ve’l-Hicâz ve’l-Yemen (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire.
• İbn Fazlullah el-Ömerî 1992 Şihabeddin Ahmed b. Yahya İbn Fazlullah el-Ömerî, et-Ta‘rîf bi’l-mustalahi’ş-şerîf (nşr. Semîr ed-Dürûbî), Kerek.
• İbn Hacer 1997 Ebü’l-Fazl Şihabeddin Ahmed b. Ali İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine (nşr. Abdülvâris Muhammed Ali), I. cilt, Beyrut.
• İbn Kesîr (ts.) Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye (nşr. Ahmed Ebû Mülhim v.dğr.), XIV. cilt, Beyrut.
• İbn Tağrîberdî 1956 Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, IX. cilt, Kahire 1956.
• İbn Tağrîberdî 1985 Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî (nşr. Muhammed M. Emin-Nebîl Muhammed Abdülaziz), III. cilt, Kahire.
• İbnü’d-Devâdârî 1960 Seyfeddin Ebû Bekir b. Abdullah b. Aybek İbnü’d-Devâdârî, Kenzü’d-dürer ve câmiu’l-gurer-ed-Dürrü’l-fâhir fî sîreti’l- Meliki’n-Nâsır (nşr. Hans R. Roemer), IX. cilt, Kahire.
• İbnü’l-Furât 1939 Nâsırüddin Muhammed b. Abdürrahim b. Ali İbnü’l-Furât, Târîhu’d-düvel ve’l-mülûk-Târîhu İbni’l-Furât (nşr. Kostantin Züreyk-Necla İzzeddin), VIII. cilt, Beyrut.
• Kanat 1998 Cüneyt Kanat, “Bahrî Memlûkler Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Düzenlenen Bazı Suikastlar”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 3, s. 23-56.
• Kanat 2000a Cüneyt Kanat, “Bahrî Memlûkler Zamanında Hüküm Süren Çerkez Asıllı Bir Sultan: Baybars El-Çaşnıgîr 1309-1310”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 13/1, s. 97-119.
• Kanat 2000b Cüneyt Kanat, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 15, s. 106-120.
• Little 1970 Donald Presgrave Little, An Introduction to Mamlûk Historiography, Wiesbaden.
• Mayer 1972 Leo A. Mayer, el-Melâbisü’l-Memlûkiyye (çev. Sâlih eş-Şîtî), Kahire.
• Mufaddal b. Ebü’l-Fedâil 1973 en-Nehcü’s-sedîd ve’d-dürrü’l-ferîd fî mâ ba‘de Târîhi İbni’l-‘Amîd (nşr. ve Alm. çev. Samira Kortantamer), Freiburg.
• Rabbat 1995 Nasser O. Rabbat, The Citadel of Cairo, Leiden-New York-Köln. Uzun 2020 Kazım Uzun, “VII. Haçlı Seferi ve Memlûk Devleti’nin Kuruluşu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXV/2, s.727-751.
• Uzun 2023 Kazım Uzun, “Dosttan Kaçıp Düşmana Sığınmak: Memlûk Emîri Karasungur’un Siyasi Faaliyetleri”, DEÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı 2, s. 649-674.