YABANCI SEYYAHLAR GÖZÜNDEN İSTANBUL YANGINLARI İLE MÜCADELE: TULUMBACI TEŞKİLATI VE TULUMBACILARA DAİR GÖZLEMLER

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 2, 773 - 820, 27.12.2024

Metin Menekşe

https://doi.org/10.18513/egetid.1553733

Öz

Farklı nedenlerle Osmanlı coğrafyasını ziyaret edenler, seyahatleri esnasında Osmanlı dünyasını ve insanlarını tanımışlar, edindikleri bilgileri, deneyimlerini ülkeleriyle paylaşmışlardır. Bu bilgiler, seyyah hayatta iken veya ölümünden sonra “seyahatname” adı altında kitaplaştırılmıştır. Bu eserler, tarih araştırmalarında birincil derecede olmasa da ötekinin dışarıdan nasıl görüldüğünün anlaşılması bakımından dikkate alınması gereken kaynaklar arasında yer almaktadır.
Yabancı seyyahlar, Osmanlı coğrafyasında bulundukları zaman diliminde etkili olan doğal afetlere de çoğunlukla dikkat çekmişlerdir. Nitekim bunlardan biri olan yangınlar, bir tehdit unsuru olarak yüzyıllarca devleti ve halkı oldukça meşgul etmiştir. Zira birçok seyyah da eserlerinin İstanbul’la ilgili bölümünde yangınlara özel bir başlık açmış, bu hususu çeşitli yönleriyle işlemiştir. İstanbul merkezinde çok sık ortaya çıkan yangınların nedenlerine, tahribatına, ortaya çıkan zarara yer vermişlerdir. Şehirde oldukça etkili olan bu yangınlar karşısında Osmanlı yetkililerinin veya halkının yaklaşımına değinmişledir. Ayrıca yangın söndürme konusunda teşkilatlanmaya giden devletin, bu anlamda oluşturduğu tulumba teşkilatının ve görevlilerinin nasıl bir işlev gördüğünü, zayıf veya güçlü yönlerini, birtakım aksaklıkları işlemişlerdir. Netice itibariyle bu çalışmada, İstanbul’u ziyaret eden yabancı seyyahların gözlemlerinden hareketle, İstanbul’un farklı semtlerinde çıkan yangınlara dikkat çekmek, özellikle de tulumbacı teşkilatının işleyişi ve tulumbacı birliklerinin faaliyetlerine yer vermek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Yabancı Seyyahlar, İstanbul Yangınları, Tulumbacı Teşkilatı, Tulumbacılar

Fighting Istanbul Fires from the Perspective of Foreign Travelers: Observations on Tulumbacı Organization and Tulumbacılar

Öz

Those who visited the Ottoman geography for various reasons got to know the Ottoman world and its people during their travels and shared the information and experiences they gained with their countries. This information was compiled into a book called "travelogue" while the traveler was alive or after his death. Although these works are not primary in historical research, they are among the sources that should be taken into consideration in terms of understanding how the other was seen from the outside.
Foreign travelers have often drawn attention to the natural disasters that were effective during the time they were in the Ottoman geography. Indeed, one of these, fires, have occupied the state and the people for centuries as a threat. Indeed, many travelers have also opened a special heading for fires in the sections of their works related to Istanbul and have dealt with this issue from various aspects. They have included the causes, destruction and damage caused by the fires that occurred very frequently in the center of Istanbul. They have touched upon the approach of the Ottoman authorities or the people in the face of these fires that were quite effective in the city. They have also discussed how the state, which organized itself for fire extinguishing, established the fire department and its officers functioned, their weak and strong aspects and some shortcomings. As a result, this study aims to draw attention to the fires that broke out in different neighborhoods of Istanbul based on the observations of foreign travelers who visited Istanbul, and to include in particular the functioning of the tulumbacı organization and the activities of the tulumbacı units.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Foreign Travelers, Istanbul Fires, Tulumbacılar

Kaynakça

• Abdurrahman Şeref 1 Nisan 1327/14 Nisan 1911, Abdurrahman Şeref, “Bab-ı Âlî Harîkleri”, TOEM, S. 7, , s. 446-450.
• Ahmed Cevdet Paşa 1309, Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, C. II, C. IX-XII, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet.
• Ahmed Lütfi Efendi 1290, Ahmed Lütfi Efendi, Tarih-i Lütfi, C. VII, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet.
• Ahmed Lütfi Efendi 1999, Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Cilt: I ve II-III, Yeni Yazıya Aktaran: Ahmet Hezarfen, Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları Eski Yazıdan Yeni Yazıya-1, İstanbul.
• Basiret, Sayı 101, 18 Rebiülevvel 1287/18 Haziran 1870.
• Düstur 1289 Düstur, I. Tertip, C. II, Matbaʻa-i Âmire, s. 499-514.
• Ergin 1995, Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediyye, C. II-III, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul.
• İkdam, Sayı: 8988, 26 Receb 1340/25 Mart 1922.
• Kâtip Çelebi 2016, Kâtip Çelebi, Fezleke I (Tahlil ve Metin), Haz. Zeynep Aycibin, Çamlıca Yayınları, İstanbul.
• Küçükçelebizâde İsmail Âsım Efendi 1282, Küçükçelebizâde İsmail Âsım Efendi, Tarih-i Çelebizâde, Matbaa-i Âmire, Dersaadet.
• La Turquie Journal Politique 1874, La Turquie Journal Politique, Commercial, Industriel Financier, No: 241, 10 Ramazan 1291/ 20 Ekim 1874.
• Mahmud Şevket 1325, Mahmud Şevket, Osmanlı Teşkilât ve Kıyâfet-i Askeriyyesi, C. I, Mekteb-i Harbiye Matbaası, Dersaadet.
• Münif Paşa 1281, Münif Paşa, “Harîk-i İstanbul”, Mecmua-i Fünun, Cilt III, Sayı: 28, Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, İstanbul, ss.148-156.
• Râşid Mehmed 1282, Râşid Mehmed, Tarih-i Râşid, C. V, Matbaa-i Âmire, Dersaadet. Ruznâme-i Ceride-i Havadis, Sayı: 1417, 13 Rebiülevvel 1287/13 Haziran 1870.
• Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi 1281-1284, Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi, Tarih-i Şanizâde, Cilt: II, İstanbul.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 214, 10 Zilkade 1256/3 Ocak 1841, s. 2.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 303, 21 Şevval 1264/20 Eylül 1848, s. 1-2.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 303, 27 Receb 1262/21 Temmuz 1846, s. 2-3.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 356, 28 Zilkade 1263/7 Kasım 1847, s. 3-4.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 392, 21 Zilkade 1264/19 Ekim 1848, s. 2.
• Takvim-i Vekayi, Sayı: 397, 2 Safer 1265/28 Aralık 1848, s. 4.
• Akyıldız 2018, Ali Akyıldız, Yapay Tarihin Esirleri, Timaş Yayınları, İstanbul.
• Amicis 2009 Edmondo De Amicis, İstanbul, Çev. Sevinç Tezcan Yanar, Pegasus Yayınları, İstanbul.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey t.y. Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Yay. Haz. N. Ahmet Banoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul.
• Banoğlu 2008 Ahmet Niyazi Banoğlu, İstanbul Cehennemi Tarihte Büyük Yangınlar, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Baratta 2021 Antonio Baratta, 1831 İstanbul, İtalyanca Aslından Türkçeleştiren: Akif Tunç, Liman Yayınevi, Ankara.
• Batur, 1994 Afife Batur, “Beyazıt Yangın Kulesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. II, İstanbul 1994, s. 190.
• Blount 2010 Henry Blount, Doğu Akdeniz’e Yolculuk (1634), Çev. Dilek Berilgen Cenkçiler, Ed. Recep Boztemur, ODTÜ Yayıncılık, Ankara.
• Busbecg t.y. Ogier Ghiselin De Busbecg, Türkiye’yi Böyle Gördüm, Çev. Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul
• Casti 2019 Giovanni Battista Casti, Bir İstanbul Seyahati 1788, İtalyanca Aslından Türkçeleştiren: Akif Tunç, Cinius Yayınları, İstanbul.
• Carım 1965 Fuad Carım, Venezuela’lı General Miranda’nın Türkiye’ye Dair Hâtıratı-Yazar ve Seyyah Jean Chardin’in Anlattığı Kalp Para Ticareti-Comte de Césy Dördüncü Murad Tarafından Atanan Fransız Elçisi, Berksoy Matbaası.
• Cezar 1963 Mustafa Cezar, Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Âfetler, Türk San‘atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul.
• Cezar 2002 Mustafa Cezar, Osmanlı Başkenti İstanbul, Erol Kerim Aksoy Kültür, Eğitim, Spor ve Sağlık Vakfı Yayını, İstanbul.
• Chardin 2014 Jean Chardin, Chardin Seyahatnamesi, İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran, 1671-1673, Çev. Ayşe Meral, Ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Chesneau 2022 Jean Chesneau, D’aramon Seyahatnamesi, Çev. Işıl Erverdi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Corbusier 2012 Le Corbusier, Şark Seyahati, İstanbul 1911, Çev. Alp Tümertekin, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Çelebi 1994 Bünyamin Çelebi, “İtfaiye", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. IV, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, s. 306-307.
• Çelik 2012 Yüksel Çelik, “Tulumbacı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXXI, İstanbul, s. 369-371.
• De Bruyn 1714, Cornelis De Bruyn, Voyage au Levant, Chez Guillaume Cavelier, Paris.
• Deleon t.y. Jak Deleon, Pera Hatıratı (Anı /Arşiv), Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul.
• Dernschwam 1992 Hans Dernschwam, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Çev. Yaşar Önen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Döbel 2015 Ernst Christoph Döbel, Saksonya’dan İskenderiye’ye Bir Faytoncunun Serüvenleri, Say Yayınları, İstanbul.
• Ersoy ve Kentel 2023 Ahmet A. Ersoy ve K. Mehmet Kentel, “Kül Panorama”: Adlı̇ Pratı̇kler, Fotoğraf ve 1870 Beyoğlu Yangını”, Çiğdem Kafescioğlu, K. Mehmet Kentel, M. Baha Tanman, Tam Yerinden: İstanbul’a Panaromik Bakışın Tarihi, Pera Museum, Istanbul, s. 170-187.
• Eryılmaz 1992 Bilal Eryılmaz, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, Bilimsel Araştırma Dizisi: 16, İşaret Yayınları, İstanbul.
• Fontmagne 2022 Baronne Durand De Fontmagne, Kırım Harbi Sonrasında İstanbul Günleri (1855-1858), Çev. İsmail Yerguz, Selenge Yayınları, İstanbul.
• Galland 1973 Antoine Galland, İstanbul’a Ait Günlük Hâtıralar (1672-1673), C. I-II, Şerhlerle Yay. Charles Schefer, Çev. Nahid Sırrı Örik, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gerlach 2007 Stephan Gerlach, Türkiye Günlüğü 1577-1578, C. II, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• Gravina 2004 Federico Gravina, İstanbul’un Anlatımı, Çev. Yıldız Ersoy Canpolat, YKY, İstanbul.
• Hammer Purgstall 2023 Joseph Von Hammer Purgstall, İstanbul Günleri, Bir Tarihçinin Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları, Çev. Ömer Faruk Demirkan, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Hammer Purgstall 1986 Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi 1676-1699, C. XII, Çev. Vecdi Bürün, Üçdal Neşriyat, İstanbul.
• Hamsun ve Andersen 2024 Knut Hamsun ve Hans Christian Andersen, İstanbul’da İki İskandinav Seyyah, Çev. Banu Gürsaler-Syvertsen, YKY Yayınları, İstanbul.
• Howard 1978 George William Frederick Howard, Türk Sularında Seyahat, Çev. Şevket Serdar Türet, İstanbul.
• Heberer 2016 Michael Heberer, Osmanlı’da Bir Köle, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Kay 2009 James Ellsworth De Kay, 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler, Çev. Serpil Atamaz Hazar, Ed. Recep Boztemur, ODTÜ Yayıncılık, Ankara.
• Kılıç 2015 Abdurrahman Kılıç, “Patlıcan Yangınları”, Yangın ve Güvenlik Dergisi, Sayı: 177, s. 1-2.
• Koçu 2015 Reşat Ekrem Koçu, Yeniçeriler, Doğan Egmont Yayıncılık ve Yapımcılık Tic. A. Ş., İstanbul.
• Koçu 1981 Reşat Ekrem Koçu, İstanbul Tulumbacıları, Doğan Kitabevi, İstanbul.
• Kuzucu 1999 Kemalettin Kuzucu, “Osmanlı Başkentinde Büyük Yangınlar ve Toplumsal Etkileri”, Osmanlı, V, Ankara, s. 687-699.
• Kuzucu 2006 Kemalettin Kuzucu, “Széhenyi Paşa ve Osmanlı İtfaiyesinin Modernleştirilmesi (1874-1922)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14, İstanbul, s. 31-52.
• Kuzucu 2000 Kemalettin Kuzucu, Bâbıâlî Yangınları ve Sosyo-ekonomik Etkileri (1808-1911), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Kuzucu 2018 Kemalettin Kuzucu, “Yangın Tulumbasının İcadı ve Türk İtfaiyesinin İlk Yüzyılı”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Nevşehir, Ed. İlyas Gökhan vd., Kömen Yayınları: 198, Kayseri, s. 327-353.
• Levaşov 2018 Pavel Artemyeviç Levaşov, Esir Bir Rus Diplomatın Gözünden İstanbul, Pavel Artemyeviç Levaşov’un Hatıraları (1763-1771), Çev. İlyas Kemaloğlu-Eduard Khusainov, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• Lubenau 2016 Reinhold Lubenau, Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Macfarlane 2023 Charles Macfarlane, Türkiye'nin Durumunu İncelemek Üzere 1847 ve 1848 Yıllarında Yapılan Bir Yolculuğun Raporu, Türkiye ve Yazgısı, Çev. Fahri Yıldırım, Abis Yayınları, Ankara.
• Mantran 1991 Robert Mantran, 16. ve 17. Yüzyıllarda İstanbul’da Gündelik Hayat, Çev. M. A. Kılıçbay, İstanbul.
• Mars 2022 Evgenia Mars, Abdülhamid İstanbul’unda Bir Kadın Seyyah, Çev. Hüseyin Mevsim, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Martin 2007 Guillaume Martin, İstanbul’a Seyahat, Çev. İsmail Yerguz, İstiklal Kitabevi, İstanbul.
• Michaud ve Poujoulat 2014 J.F. Michaud ve J. J. F. Poujoulat, İmparatorluklar Şehri İstanbul 1830, Çev. Nedim Demirtaş, Say Yayınları, İstanbul.
• Moltke 1969 Feldmareşal Helmuth von Moltke, Moltke'nin Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Nalçacı 2010 Nida N. Nalçacı, “İstanbul’un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. VIII, S. 16, s.523-562.
• Neave 2020 Dorina L. Neave, Sultan Abdülhamit Devrinde İstanbul'da Gördüklerim, Çev. Neşe Akın, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Nerval 2012 Gerard de Nerval, Doğu'da Seyahat, Çev. Selahattin Hilav, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Olivier 1977 Guillaume Antoine Olivier, Türkiye Seyahatnamesi (1790 Yıllarında Türkiye ve İstanbul), Çev. Oğuz Gökmen, Ayyıldız Matbaası, İstanbul.
• Ortaylı 1973 İlber Ortaylı, “Türk Belediyesinin Denetim Yetkisinin Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumu”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt VI, Sayı 4, (Aralık), s.14-24.
• Özcan 1999 Osman Özcan, “İstanbul İtfaiyesinin Tarihçesi”, İtfaiye 110, Yıl 5, S. 20 (Ocak-Şubat), s.33-35. Özgür ve Azaklı 2001 Hüseyin Özgür ve Sedat Azaklı, “Osmanlı’da Yangınlar ve İtfaiye Hizmetleri”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Haziran 2001, Cilt III, Sayı 1, s. 153-172.
• Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati 1996 Pedro’nun Zorunlu İstanbul Seyahati, 16. Yüzyıl’da Türkler’e Esir Düşen Bir İspanyol’un Anıları, Çev. Fuad Carım, Güncel Yayıncılık, İstanbul.
• Pfeiffer 2023 Ida Pfeiffer, Doğu’ya Seyahat, İstanbul, Filistin, Mısır, Çev. Şehzâde Şenay Ataç, Ketebe Yayınları, İstanbul.
• Raczynski 2019 Edward Raczynski, 1814’de Dersaadet ve Çanakkale’ye Seyâhat, Çev. Kemal Turan, Köprü Kitapları, İstanbul.
• Schweigger 2004 Salomon Schweigger, Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Seetzen 2017 Ulrich Jasper Seetzen, İstanbul Günlükleri 12 Aralık 1802- 22 Haziran 1803, Çev. Selma Türkis Noyan, Cilt I, Kitapevi Yayınları, İstanbul.
• Slot 1976 B. J. Slot, “The Fires in Istanbul of 1782 and 1784 According to Maps and Reports by Dutch Diplomatic Representatives”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5, s. 47-66.
• Smith 2015 Albert Richard Smith, İstanbul’da Bir Ay, Çev. Mehmet Şerif Erkek, İstanbul: Yeditepe Yayınları. Stambolski 2018 Hristo Stambolski, Bir Osmanlı Hekiminin Anılarıyla İmparatorluğun Zor Yılları 1858-1878, Çev. Hüseyin Mevsim, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Şahin 2017 Gürsoy Şahin, İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmajı, Gökkubbe Yayınları, İstanbul.
• Tavernier 2014 Jean-Baptiste Tavernier, Tavernier Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Thévenot 2014 Jean Thévenot, Thévenot Seyahatnamesi, Çev. Ali Berktay, ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Tott t.y. Baron De Tott, 18. Yüzyılda Türkler ve Tatarlara Dair Hâtıralar, Tercüman 1001 Temel Eser 89, İstanbul. Tournefort 2005 Joseph de Tournefort, Tournefort Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. I. Kitap: Ali Berktay, II. Kitap: Teoman Tunçdoğan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Üçel-Aybet 2003 Gülgûn Üçel-Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Ünal-Karakulak-Özkan 2022 Fatih Ünal-Mesut Karakulak-Murat Özkan, İstanbul Seyahatnamesi, 19. Yüzyılda Rus Seyyahlarla Osmanlı Topraklarına Yolculuk, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Ünver 1971 Süheyla Ünver, “İstanbul’un İlk Yangın Kulesi”, Hayat Tarih Mecmuası, 7/9, İstanbul, s. 36-40.
• Ürekli 2010 Fatma Ürekli, “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Afetlere İlişkin Literatür”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 8/16, İstanbul, s. 101-130.
• Walsh 2021 Robert Walsh, İrlandalı Bir Vaizin Gözüyle II. Mahmud İstanbul’u, Çev. Zeynep Rona, Kitap Yayınevi.
• Werner 2019 Crailsheimli Adam Werner, Padişahın Huzurunda, Elçilik Günlüğü (1616-1618), Çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Wittman 2011 William Wittman, Osmanlı’ya Yolculuk 1799-1800-1801, Çev. Belkıs Dişbudak, ODTÜ Yayıncılık, Ankara.
• Valon 2015 Alexis de de Valon, Abdülmecit Döneminde Türkiye, Doğu’da Bir Yıl, Çev. İsmail Yerguz, Say Yayınları, İstanbul.
• Yalın 1998 Sabri Yalın, “1714 Didoncular’dan 1998 Modern İtfaiyeye Doğru”, İtfaiye 110. Yıl, Sayı: 17, (Temmuz Ağustos), s. 5-7.
• Yankov 2022 Todor Yankov, İstanbul’dan İzlenimler, Çev. Hüseyin Mevsim, Kitap Yayınevi, İstanbul 2022.
• Yılmaz 2016 Özgür Yılmaz, “Mahalli Tarihin Kaynağı Olarak Seyahatnameler: Örnek Çalışmalar, Yöntem ve Yaklaşımlar”, Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye, Editörler: M. Çağatay Özdemir, Yunus Emre Tekinsoy, Türk Yurdu Yayınları, Ankara.
• Zeydan 2012 Corci Zeydan, İstanbul’a Seyahat, Çev. Mustafa Özcan, Önsöz ve Notlar: Muhammed Harb, Ark Kitapları, İstanbul.