Kutsalın Yeniden Üretimi: Kutsal Su İnançları ve Hacıbektaş Zemzem Çeşmesi

Yıl 2014, Cilt: 3 Sayı: 8, 93 - 102, 18.09.2014

Mehmet Ali Yolcu

Öz

Mitolojik bilginin yoğun olarak üretildiği çağlarda, insan, suyu yaşam ve canlılık kaynağı, kozmogonik ilksel unsur olarak düşünmüş ve suyla ilgili inanç ve ritüeller üretmiştir. Mitolojik anlatılarda kaosun simgesi olarak nitelendirilen su, çeşitli din ve inanç sistemlerinde kutsallık kazanarak mistik arınmanın temel aracı haline gelmiştir. Antik Yunan’da ve Roma’da tapınakları temizlemede kullanılan kutsal sular, Hıristiyanlıkta vaftiz uygulaması ve bazı hac merkezlerinde şifalı olduğuna inanılan sular, İslamlık dininde zemzem suyuna yüklenen kutsallık ve bu suyun etrafında gelişen efsaneler, suyun çeşitli pagan inançlarda ve monoteist dinlerde mistik arınma simgesi olarak kullanıldığını göstermektedir. İslam inancında zemzem suyunun önemli bir yeri vardır. İbrahim peygamberin karısı Hacer ve oğlu İsmail’le ilgili anlatılarda, Hacer’in çölde su bulmak umuduyla yedi kere iki tepe arasında gidip geldiği ve nihayetinde insan kılığına girmiş bir meleğin yeri eşelediği ve oradan su fışkırdığı anlatılmaktadır. Müslümanlar, bu anlatıyı hac esnasında Sefa ve Merve tepeleri arasında yedi kere gidip gelmek şeklinde ritüelleştirmiştir. Diğer yandan zemzem suyuyla ilgili olan inançlarda, sudan içme ilahi olana bağlanma amacı taşımaktadır ki zemzem suyu inancı da bu kutsal su inancına bağlıdır. Zemzem suyu içildiğinde günahların affedildiği, bu suyun şifa verdiğine yönelik inançlar da vardır. Kutsalın farklı mekânlarda yeniden üretimi bağlamında, Nevşehir’e bağlı Hacıbektaş ilçesinde Çilehane’de bulunan Zemzem Çeşmesi etrafında da paralel inanç ve ritüellerin oluştuğu görülmektedir. Bu çalışmada zemzem suyu ve Hacıbektaş Zemzem Çeşmesi etrafında gelişen inançlar ve ritüeller çeşitli açılardan tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hacıbektaş Zemzem Çeşmesi, Hac ritüeli, Su inançları

The Reproduction of the Sacred: Sacred Water Beliefs and the Zamzam Fountain in Hacıbektaş

Öz

In ages mythological information being produced intensively, humanbeing thought water as resource of life and liveliness, cosmogonic primitive factor and produced faith and rituals about water. The water characterized as a symbal of caos in mythological narration became basic means of mystic purification by gaining holiness in systems of various religion and faith. Holy water used to clean temple in Ancient Greece and Rome, water belived to be curative in some Hajj center and used in baptism in Christianity, the holiness attributed to zamzam in Islam and legends related to this water show that water is used as a symbol of mystic purification in various pagan faiths and monotheist religions. Zamzam have an important role in Islam. In narrations about prophet Abraham’s wife, Hagar and his son, Ishmael, it is mentioned that Hagar runs back and forth between two hills seven times to find water in desert and eventually an angel which disguised as a human digs the ground and water spurts. Muslims have ritualized this narration as runing back anf forth between the hills of Al-Safa and Al-Marwah seven times during Hajj. On the other hand, in beliefs about zamzam, drinking from zamzam well aims devotion to divine and this faith is related to faith of this holy water. There are some faiths about zamzam: when zamzam is drunk, sins are forgiven and it has curative effect. In the context of the reproduction of holiness in different places it is seen that there are the same faith and rituals around zamzam fountain in Suffering House in Hacıbektaş, a town of Nevşehir province. In this paper it will be discussed faith and rituals related to zamzam and zamzam fountain in Hacıbektaş in various terms

Anahtar Kelimeler

Hacıbektaş zamzam fountain, pilgrimage ritual, water beliefs

Kaynakça

• BAYAT, Fuzuli, (2007), Türk Mitolojik Sistemi I, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• BAYRAKAL, Sedat, (2010), “Nevşehir’in Hacıbektaş İlçesindeki Bektaşi Kültürüyle İlişkili Türk Eserleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 55: 281-310.
• BEYDİLLİ, Celal, (2004), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, (Akt. Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın.
• BORATAV, P. Naili, (2001), “Hızır”. İslam Ansiklopedisi 5/1, Eskişehir: MEB Yayınları, 457-471.
• BRATTON, F. Gladstone, (1995), Yakın Doğu Mitolojisi, (Çev. Nejat Muallimoğlu), İstanbul: MÜİFV Yayınları.
• CİLACI, Osman, (2001), Dinler ve İnançlar Terminolojisi, İstanbul: Damla Yayınları.
• DEDEBABA, B. Noyan, (1998), Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik I, Ankara: Ardıç Ya- yınları.
• ELIADE, Mircea, (1992), İmgeler ve Simgeler, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara: Gece Ya- yınları.
• ELIADE, Mircea, (1994), Ebedi Dönüş Mitosu, (Çev. Ümit Altuğ), Ankara: İmge Kitabevi.
• ELIADE, Mircea ve COULIANO, I. P., (1997), Dinler Tarihi Sözlüğü, (Çev. A. Erbaş), İstanbul: İnsan Yayınları.
• ELIADE, Mircea (2003), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 1: Taş Devrinden Eleusis Mys- teria’larına, (Çev. Ali Berktay), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdulbaki, (1958), Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Veli ‘Vilâyet-Nâme’, İstanbul: İn- kılâp Kitabevi.
• HANÇERLİOĞLU, Orhan, (2004), Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• HOOKE, S. Henry, (1995), Ortadoğu Mitolojisi, (Çev. Alaeddin Şenel), Ankara: İmge Kitabevi.
• KALAFAT, Yaşar, (1995), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: AKMB Ya- yınları.
• ÖGEL, Bahaeddin, (1993), Türk Mitolojisi I, Ankara: TTK Yayınları.
• ROUX, Jean-Paul, (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.
• SCHIMMEL, Annemarie, (2004), Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri, (Çev. E. Demirli), İstan- bul: Kabalcı Yayınları.
• SEZAL, Zeynep, (2007), Su Simgeciliği ve İlahi Dinlerde Arınma, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş.
• SÖZENGİL, T. Mümtaz, (1991), Tarih Boyunca Alevilik, İstanbul: Çözüm Yayıncılık.
• TÜRKMEN, Nilgün, (2011), Türkiye’de Hac Folkloru, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• URAZ, Murat, (1994), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• YILMAZTÜRK, F. Büşra, (2003), Mircea Eliade’nin Kutsal Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. SÖZLÜ KAYNAKLAR
• Kaynak Kişi 1. Ali EREZER, 1976 doğumlu, Hacıbektaş, Esnaf, Lise Mezunu.
• Kaynak Kişi 2. Deniz ULUTAŞ, 1957 doğumlu, Hacıbektaş, Esnaf, Lise Mezunu.
• Kaynak Kişi 3. Münire BADEM, 1960 doğumlu, Hacıbektaş, Esnaf, Lise Mezunu. RESİMLER
• Resim Hacıbektaş Zemzem Çeşmesi
• Resim Hacıbektaş Zemzem Çeşmesinin Kitabesi
• Resim Mekke’de Zemzem Suyu İçen Hacılar