Kırgız Türklerinin Destancılık Geleneğinde Efsanevî Manasçılar ve Akınlar

Yıl 2012, Cilt: 1 Sayı: 2, 64 - 84, 13.08.2014

Mehmet Çeribaş

Öz

Kırgız Türkleri, Türk Dünyası coğrafyasında sözlü edebiyatı mütekamil derecesine erişmiş Türk boylarındandır. Bu nitelikleri sayesinde Kırgızlar, Manas gibi dünyanın en edebi ve en hacimli destanına sahip olmuşlardır. Kırgız Türkleri gelişmiş sözlü edebiyatları yanında tarihi süreç içinde çok farklı kültürlerle temas etmişler, bu kültürlerden çeşitli kavramlar alarak edebiyatlarını ve dillerini daha da zenginleştirmişlerdir. Böylece Kırgız Destan Edebiyatında aynı anlama gelecek birçok kavram türemiştir. Bu kavramların Kırgızların en başarılı olduğu destan türünde daha da zenginleştiği göze çarpmaktadır. Bu bağlamda Kırgız Destancılık geleneğinde destan anlamına gelen comok, dastan, epos gibi, destancı anlamında ırçı, akın, manasçı kavramları hâsıl olmuştur. Manasçı kavramının ortaya çıkmasıyla birlikte destancılar, Manasçı genel adı altında destanı yaratma ve söyleme yeteneklerine (Çoŋ, Çınıgı, Çala, Üyrönçük Manasçı), tarihi şahsiyet olup olmamalarına (Efsanevi ve Tarihi Manasçılar), söyleyici ve anlatıcı (yazıcı) olmalarına (Söyleyici ve Yazıcı Manasçılar) ve söyledikleri destanlara (Manasçı, Semeteyçi, Seytekçi) gibi adlar almışlardır. Bu makalede Kırgız Türkleri arasında Legendardık (Efsanevî) olarak bilenen ve Manas Destanı’nın ilk yaratıcıları olarak kabul edilen destancılar ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkleri, Kırgız Türklerinde Destan, Destancı Kav

The Epic Tradition Says Legendary Manas Kyrgyz Turks And Akin’s

Öz

Kyrgyz Turks is one of the Turk tribes which has been reached to maturity
degree of verbal literature in the geography of Turkish World. Due to this quality the Kyrgyz has had the most literary and most volume epos of world like Manas.
The Kyrgyz Turks has contacted very different cultures within historic duration at
the side of their advanced verbal literature, they have enriched own language and
literature further getting various concepts from these culture. So al lot of concepts
has been derived in the Kyrgyz Epos Literature as synonymous. It is clear that these concepts have enriched more in the most successfull kind of epos of Kyrgyz. In
this context İn Kyrgyz Epic Tradition to be incurred like comok, dastan, epos meaning as epic; ırçı, akın, manasçı meaning epic teller. With appearace of concept
of manasçı, destançı have taken name like as general under the name of manasçı
creation of the epic and the ability to tell (çoŋ, çınıgı, çala, üyrönçük manasçı) if
dastançı figure on historical or not (efsanevi ve tarihi manasçılar), telling and narrator (söyleyici ve yazıcı manasçılar) and telling epos (Manasçı, Semeteyçi, Seytekçi). In this article is under debate epos teller this have been known as Legendary
(efsanevi) in Kyrgyz Turk and accepted as first creators of epos of Manas.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Turks, Epos in Kyrgyz Turks, Concept of Epos Teller, Manas Teller, Kind of Manas, Legandary Manasçı

Kaynakça

• Abduldayev, E., D., İsayev, (1969), Kırgız Tilinin Tüşündörmö Sözdügü, Frunze.
• Abdulvaliyev, v.d., (2010), Kırgız Tilinin Sözdügü, Bişkek.
• Akılbekov, A., T. Alımbekov, (2009), Balıkoozdun Sancırası, Bişkek.
• Akışev, T., A. Cumanaliyev, (2005), Kut Kongon Manas Ordo, Bişkek.
• Alaguşev, Balbay,(1995), Manas Muzıkada, Bişkek.
• Aliyev, S., T. Kulmatov, (1995), Manasçılar cana İzildööçülör, Bişkek.
• Asanaliyev, K., S. Bayhodcoyev, C. Taştemirov, B. Kebekova, S. Musayev, (1988), Akındar Çıgar- maçılıgının Tarıhının Oçerkteri, Frunze.
• Asanov, Ü., A., Akmataliyev, (2004), Kırgız Adabiyatı, Bişkek.
• Borbugulov, M., (1996), Adabiyat Teoriyası, Bişkek.
• Cakşiyev, Ö., (1960), “Togolok Moldonun Çıgarmaları Cönündö”, Togolok Moldo Cönündö Es- telikter (Eskermeler, Makalalar), Frunze.
• Cumaliyev, K., M. Cumaliyev, (2006), Çüydük-Talastık Manasçılar Cana Semeteyçiler, Bişkek.
• Cumankunova, Gülzura, (2005), Türkçö-Kırgızça Sözdük (Türkçe-Kırgızca Sözlük), Bişkek.
• Cusupov, K., K. İmanaliyev, (2004), Kırgızdar, II. Tom, Bişkek.
• Çobanoğlu, Özkul, (2003), “Destan Maddesi”, Türk Dünyası Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü, AKM Yay., Ank.
• Düyşaliyev, K., (2007), Kırgız El Muzıkası, Bişkek.
• Düyşaliyev, K., E. Luzanova, (1999), Kırgızkoe Narodnoe Muzıkalnoe Tvorçestvo, Bişkek.
• Elçin, Şükrü, (2003) “Türk Dilinde Destan Kelimesi ve Mevhumu”, İslamiyet Öncesi Türk Des- tanları (incemeler-Metinler) (hzl. Saim Sakaoğlu, Ali Duymaz), Ötüken Yay., İst.
• Gölgeci, Meral, (1995), “Manas Ozanları”, Bozkırdan Bağımsızlığa Manas, (hzl. Emine Gürsoy- Naskali), Ank.
• Karatayev, O., S. Eraliyev, (2005), Kırgız Etnografyası Boyunça Sözdük, Bişkek.
• Kerimaliyev, K., (1994), Keldibek Manasçı, Bişkek.
• Kırgız Adabiyatının Tarıhı, (2004), I. Tom, Bişkek.
• Kırgız Adabiyatının Tarıhı, (2004), II. Tom, Bişkek.
• Kırgız-Sovet Entsiklopediyası, (1977), I. Tom, (hzl.B.Ö. Oruzbayeva, v.d.), Frunze.
• Kırgız-Sovet Entsiklopediyası, (1979), IV. Tom, (hzl. B.Ö. Oruzbayeva, v.d.), Frunze.
• Kırgız-Sovet Entsiklopediyası, (1980), V. Tom, (hzl. B.Ö. Oruzbayeva, v.d.), Frunze.
• Koşoyev, Muratbek, (2006), Kırgız Eli (Tarıh cana Ruhu), Bişkek.
• Mamıtbekov, Z., (1966), “Çokan Velihanovdun Manastan Cazılıp Algan Epizotu” Manas Eposu- nu İzildöö Kee Bir Maseleleri, Frunze.
• Manas Entsiklopediyası, (1995), II. Tom, Bişkek.
• Manas Entsiklopesiyası, (1995), I. Tom, Bişkek.
• Moldo, Togolok, (1970), Çıgarmalar, Frunze.
• Musayev, Samar, K., Kırbaşev, A., Caynakova, B. Sadıkov, (1995), Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, I. Tom, Bişkek.
• Obozkanov, Abdısalam, (1996), Manasçılar, Bişkek.
• Obozkanov, Abdısalam, (2006), Tökmölöktün Başatı, Kalıptanuu Etaptarı cana Sinkrettüü Ta- biyatı, Şam Basması, Bişkek.
• Orozobekova, Cıldız, (2003), Aytuuçuluk Önördün Rarıhıy Ösüp Önügü Colu, Bişkek.
• Soltonoyev, Belek, (1993), Kırgız Tarıhı-Tarıhıy Oçerkter, II. Kitep, Bişkek.
• Şeriyev, C., A. Muratov, (2003), Adabiyat Terminderdin Tüşündürmö Sözdügü, Bişkek.
• Taştemirov, C., Bayhodcoyev, Zakirov (1973), Kırgız Elinin Oozeki Çıgarmaçılık Tarıhının Oçerki, Frunze.
• Taştemirov, Caki, (1960), Togolok Moldo Cönündö Estelikter (Eskermeler, Makalalar), Frun- ze.
• Taştemirov, Caki, (1970), Togolok Moldo(Çıgarmalarının Eki Tomduk Cıynagı), I. Tom, Frun- ze.
• Turgunbayev, Elebay, (2007), Alımbektin Sancırası, Bişkek.
• Yudahin, K., K., (1998), Kırgız Sözlüğü, I. Cilt, (çev. Abdullah Taymas), TDK, Ank.
• Yudahin, K., K., (1998), Kırgız Sözlüğü, II. Cilt, (çev. Abdullah Taymas), TDK, Ank.