Türk Halk Edebî Düşüncesi Tarihinde Epik Kavramın Küreselliği

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 27, 859 - 878, 15.12.2020

Jo`raqulov Uzoq Haydarovich

Öz

Geçmişten günümüze genetik bir kod aktarması şeklinde taşınmış ve sözlü kültürün zenginleşmesini sağlamış verilerin önemli bir kısmı kültürel bellekte saklanmıştır. Sözlü kültür ürünlerinin yazıya geçirilmeleriyle de gelecek nesillerin onlara erişebilmeleri mümkün kılınmıştır. Destanlar da sözlü kültürden yazılı kültüre transfer edilmiş toplumsal miraslar olmaları bakımından yaratıldığı ve
yaşatıldığı çevrenin kültürel imkânlarını gözler önüne sermektedir. Destanın yaratılması kadar icra bağlamı çerçevesinde
aşatılmasının da önemine binaen destanların statik yapısını korumasında birincil önemi destan anlatıcıları almaktadır.
Bu makalede, Türk boylarında “bahşı/baksı”, “akın”, “jırav”, “âşık”, “meddah” gibi adlandırmaları bulunan genel anlamıyla destan anlatıcılarının dünü ve bugünü ele alınacak, geleceğiyle ilgili öneriler sunulacaktır. Destan ve bilig kavramı bir birnden ayrı düşünülmemelidir. Bu çalışmada “bilig” kavramının kökeni, onun Türk halk epik düşüncesindeki yeri ve poetik işlevi üzerinde durulacaktır. Kutadgu Bilig ile üç Türk yazarına (Nizamî Gencevî, Husrev Dihlevî, Alişîr Nevâyî) ait Hamse’ler “bilig” kavramı çerçevesinde irdelenmiştir. Yeri geldikçe, söz konusu bilimsel-kuramsal mesele Doğu destancılık gelenekleri, Firdevsî’nin Şahnâme’si ile karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Tarihî poetiğin bilimsel sonuçlarına göre nazmın ilk örnekleri kaynaşık şekildeydi. Tarihen de, insanın belli bir olgu, hadise ve hareketlere özenmesi sonucu ortaya çıktı. Senkretik birim olarak var olan nazım;
zamanla sosyal, kültürel, biyolojik, psikolojik süreçler boyunca “fiziksel patlama” hadisesini yaşadı. Netice olarak farklılaşma süreci başladı. Senkretik şekilde bulunan birimlerden ayrılan “parça”ların döngüsel hareketi daha sonra sentetizm sürecine götürdü. Böylece yeni türlerin, tür ögelerinin, poetik kuralların oluşmasına zemin hazırlandı.

Anahtar Kelimeler

imge, karaktermotif, epik düşünce, epik kahraman, bireysellik, evrensellik, küresel epik düşünce

Kaynakça

• Abdurahman Camî. Haft Avreng (Arapça). Tahiye ve tanzim: sayti farhangi,ijtimai, haberi türbet cam /Torbat Jam. com.
• Alişîr Nevâyî. ME. Hamse. Hayretü’l Ebrar. -Т. : Fen Yayınevi, 1991.
• Alişîr Nevâyî. ME. Hamse. Sab’a-i Seyyar. -Т. :Fen Yayınevi, 1992.
• Alişîr Nevâyî. Tarihi Enbiyâ ve Hükemâ /ME. Cilt 16. -Т. : Fen Yayınevi, 2000.
• Aliyev G. Y. Temı i syujetı Nizami v literaturah narodov Vostoka. -М. :Nauka, 1985.
• Amir Husrau Dihlavi. Matlaü’l Envar. Sostavleniyeteksta i predislovi Tahira Ahmedoglı Magerramova. VstupitelnayastatyaG. Y. Aliyeva. М.: Glavnaya redaksiya vostoçnoy literaturı, 1975.
• Bertels E. E. Firdousi / v kn. :Bertesl E. E. İzbrannı yetrudı. İstoriyatadjikskoyliteraturı. -М. :İzdatelst vovostoçnoyliteraturı, 1960.
• Bertels E. E. İzbrannıyetrudı. Nizami i Fuzuli. -М. :İzdatelstvovostoçnoyliteraturı, 1962.
• Corakulov U. Alişîr Nevâyî Hamse’sinde KronotopPoetiği. – Taşkent: Turan-İkbal Yayınevi, 2017.
• Dalimov U. Şark Pedagojisi Kamusu / Keykavus. Kabusnâme kitabında. Farsçadan çev. Muhammed Rıza Âgehî. Yay. Haz. :S. Dalimov, U. Dalimov. -Т. : Okituvçi Yayın-Basım-Sanat Evi, 2006.
• Ebu Abdullah Muhammed bin İsmail el-Buhârî. El-Câmiu’s Sahih. Cilt: 2. -Т. :Müslümanlar Baş Yazı Kurulu, 1996.
• Fıtrat A. En Eski Türk Edebiyatı Numuneleri. -С – Т. :Özdevneşir, 1927.
• Kaşgarlı Mahmud. Türkçe Sözcükler Divanı. -Т. : Fen Yayınevi, 1960.
• Kerimov K. Kutadgu Bilig Eseri Hakkında/ Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig Kitabında. -Т. : Fen Yayınevi, 1971.
• Keykavus. Kabusnâme. Farsçadan çev. Muhammed Rıza Âgehî. Yay. Haz. :S. Dalimov, U. Dalimov. -Т. : Okituvçi Yayın-Basım-Sanat Evi, 2006.
• Kur’an-ı Kerim. Özbekçe açıklamalı meal. Meal ve açıklamalarAlaeddin Mansur ’a ait. -Т. : Çolpan Yayınevi, 1992.
• Mirza Uluğbek. Dört Ulus Tarihi. Farsçadan çev. B. Ahmedov, N. Narkulov, M. Hasanî. -Т. :Çolpan Yayınları, 1994.
• Nasiruddin Burhaneddin Rabguzî. Kıssası Rabguzî. Yay. Haz. :E. Fazilov ve d. -Т. : Yazuvçi Yayınevi, 1990.
• Nevâyî Eserleri Lügati. Ali ŞirNevai eserlerinin on beş cildine ek. -Т. :Gafur Gulam Edebiyat ve Sanat Yayınevi, 1972.
• Nizami Gencevi. Sirler xezinesi. Forsadan tarjume va on sozun muellifi Xelil Yusifli. -Baki: “Adil Oglu”, 2011.
• Nizamü’l Mülk. Siyasetnâme veya Siyarü’l Mülk. -Т. :Adalet Yayınları, 1997.
• Xelil Yusifli. Nizami Gencevi ve onun “Sirler xezinesi” poеmаsi /Nizami Gencevi. Sirler xezinesi. Forsadan tarjume va on sozun muellifi Xelil Yusifli. -Baki: “Adil Oglu”, 2011.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilib. Yay. Haz. :K. Kerimov. -Т. : Fen Yayınevi, 1971.