Köktürk Harfli Yazıtlar ve Kazak Türkçesindeki Ortak Fiiller ve Fiil-Tamlayıcı İlişkileri

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 28, 261 - 291, 23.04.2021

Janarbyek Asımkhan

Öz

İlk yazılı kaynağımız olan Köktürk harfli yazıtlarda geçen kelimelerin çoğu aslî biçimini korumakta, bir kısmı da bazı fonetik değişmelerle günümüz Türk lehçelerinde
yaşamaktadır. Bu kelimelerin başında da fiiller gelmektedir. Söz konusu fiillerle ilgili gerek Türkiye’de gerekse Türkiye dışında pek çok çalışma yapılmıştır. Son yıllarda
Türkiye’de fiillerle ilgili yapılan çalışmalarda fiil-tamlayıcı ilişkisi önemli yer tutmaktadır. Fiil tamlayıcısı, fiilin anlamını çeşitli yönlerden tamamlayan ögedir. Fiil ile tamlayıcı arasındaki ilişkiyi kuran da hâl ekleridir. Köktürk harfli yazıtlardan günümüz Türk lehçelerine kadar geçen sürede bazı tamlayıcıların hâl eklerinde bir takım farklılıklar görülmektedir. Bu farklılıklar bazı fiillerin anlam değişmelerini de beraberinde getirmektedir. Fiillerde görülen anlam değişikliklerine göre de fiillerin aldıkları hâl ekli tamlayıcıları değişmektedir. Bundan dolayı lehçeler arasında fiil-tamlayıcı ilişkisi üzerine yapılan çalışmalarda ortak fiillerden bazıları aynı tamlayıcılara ihtiyaç duyarken bazıları da farklı hâl ekli tamlayıcılara ihtiyaç duymaktadır. Söz konusu farklılıklar Köktürk harfli yazıtlar ile Kazak Türkçesinde bulunan ortak fiillerde de göze çarpmaktadır. Bu çalışmada her iki lehçedeki ortak fiillerin, fiil-tamlayıcı ilişkisi bakımından gösterdiği benzerlikler ve farklılıklar tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada, öncelikle her iki lehçedeki hâl kavramı üzerinde durulmuş, daha sonra ise Irk Bitig, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları ve Enisey Cazma Estelikteri adlı eserlerinden hareketle fişlenen fiillerin ses ve anlam bakımından Kazak Türkçesi ile ortaklığı bulunanlar tespit edilmiştir. Bu fiillerin her iki lehçede de alabildiği tamlayıcılar örnek cümlelerle sıralanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Köktürk harfli yazıtlar, Kazak Türkçesi, fiil, fiil-tamlayıcı ilişkiler, Köktürk harfli yazıtlar, Kazak Türkçesi, fiil, fiil-tamlayıcı ilişkiler

Kaynakça

• ALYILMAZ, Cengiz, (1994), Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum.
• ÄWEZOV, Muhtar, (2003), Abay jolı III, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• ÄWEZOV, Muhtar, (2004), Abay jolı I, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• ÄWEZOV, Muhtar, (2006), Abay jolı IV, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• ÄWEZOV, Muhtar, (2007), Abay jolı II, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• AYDIN ÖZKAN, Işıl, (2017), Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem, Ankara: Grafiker Yayınları.
• AYDIN, Erhan, (2007), Şine Usu Yazıtı, Çorum: Karam Yayınevi.
• AYMAWITOV, Jüsipbek, (2003), Aqbilek, Almatı: Atamura Baspası.
• BANGUOĞLU, Tahsin, (2007), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CAFEROĞLU, Ahmet, (2015), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Boston: Brill Lieden.
• ERSOY, Feyzi, (2006), “Moğolca ve Türkçede Fiil-Tamlayıcı İlişkileri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 20: 81-89.
• ESENBERLİN, İliyas, (1976a), Köşpendiler I, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• ESENBERLİN, İliyas, (1976b), Köşpendiler II, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• GABAİN, Von Annemarie, (1995), Eski Türkçenin Grameri,(Çeviren: M. Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İSAYEV, Seyilbek, (1996), Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Tarihı, Almatı: Ana Tili.
• İSQAQOV, Ahmediy ve UÄLİY, Nurgeldi (Ed.), (2011), Qazaq Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi I-XVI, Almatı: Til Bilimi İnstitutı.
• İSQAQOV, Ahmediy, (1991), Qazirgi Qazaq Tili: Morfologiya, Almatı: Ana Tili Baspası.
• JANSÜGİROV, İliyas, (1987), Şıġarmalar Jıynaġı III; Joldastar, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• JANUZAQOV, Telġoja (Ed.), (1999), Qazaq Tiliniŋ Sözdigi, Almatı: Dayk-Press.
• KARACA, Oktay Selim, (2011), Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• KOÇ, Kenan, BAYNİYAZOV, Ayabek, BAŞBAKAN, Vehbi, (2003), Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KORMUŞİN, İgor Valentinoviç, (2017), Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları; Metinler ve İncelemeler, (Çeviten: R. Alimov), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MERT, Osman, (2009), Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes- Tariat- Şine Us, Ankara: Belen Yayıncılık Matbaacılık.
• MUQAMADİULI, Elewsiz, (2014), Joġalġan Qız, Almatı: Düniyejüzi Qazaqtarı Qawımdastıġınıŋ “Atajurt” Baspa Ortalıġı.
• MUSAYEVA, Gülbaġiza Äbilasımqızı (2013), Jay Söylemderdi Meŋgerüw Dinamikası, Almatı.
• MÜSİREPOV, Ġabiyt, (2006), Ulpan, Almatı: Raritet.
• NURPEYİSOV, Äbdijämil, (1973), “Qan Men Ter” Trilogiya, Almatı: Jazuwşı Baspası.
• Qazaq SSR Ġılım Akademiyası M.O. Äwezov Atındaġı Ädebiyet Jäne Öner İnstitutı, (1991), Mirjaqıp Duwlatov Şıġarmaları, Almatı: Jazuwşı Baspası. SÄRSEKE, Medew, (1999), Qazaqtıŋ Qanışı, Almatı: Atamura.
• ŞİRİN USER, Hatice, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları.
• TEKİN, Tekin, (1994), Tonyukuk Yazıtı, İstanbul: Simurg Yayınları.
• TEKİN, Tekin, (1998), Orhun Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, İstanbul: Simurg Yayınevi.
• TEKİN, Tekin, (2013), Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, Tekin, (2014), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, Tekin, (2016), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TOMANOV, Marhabat, (1981), Qazaq Tiliniŋ Tarihi Grammatikası: Fonetika jäne Morfologiya, Almatı: Mektep.
• USEEV, Nurdin, (2009), Yenisey Yazıtlarının Söz Dizimi, Yayımlanmamış doktora tezi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• USEEV, Nurdin, (2011), Enisey Cazma Estelikteri I: Leksikası Cana Tekstter, Bişkek: Kırgız Milli Bilimler Akademisi ve Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.