Kazak Türklerinin Destanlarındaki Dağ Adları Üzerine Bir Araştırma

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 30, 783 - 797, 06.12.2021

Hidayet Ergün

Öz

Destanlar milletlerin hafızalarında yer eden olayları gelecek nesillere aktarımında önemli bir görev üstlenmektedir. Bir toplumu sonuçları bakımından etkileyen destanlar o toplumun kültür hazinesini içerisinde barındırmaktadır. Destanlarda örf, adet, gelenek ve kültürel kodların yanı sıra birçok şeyin kökeni hakkında bilgilere ulaşmak mümkündür. Sözlü bir geleneğin ürünü olan destanlar, Kazak Türkleri için de önemli bir yer edinmektedir. Türkiye Türklerinde bu tür Destan olarak karşılık bulurken Kazak Türklerinde epos, arhaik epos, köne epos, batırlık epos, kahramandık köne epos, liro-epos, ğaşıktık epos, romandık epos, batırlık ertegi, cır, batırlar cırı, ğaşıktık cır, epostık jır, liro-epostık cırlar, liro-epikalık cırlar, dastan gibi adlar verilmektedir. Toponim için önemli veriler barındıran destanlarda yer, su, bitki, orman gibi unsurların yanında dağ ile ilgili bilgiler de bulunmaktadır. Dağlar yükseklikleri bakımından Tanrıya yakın yerler olduğu için son derece önemli bir yere ve role sahip olan kutsal mekânlardır. Dağlara atfedilen bu kutsallık zamanla ritüelleşerek dağ etrafında kültlerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Dağlar gerçek dünya ve öbür dünya, yaşamla ölümün, gizli ile açığın arasındaki iletişimi sağladığı için dünyanın merkezi olarak kabul edilmektedir. Çalışmada ele alınan “Türk Dünyası Destanlarının Tespiti, Türkiye Türkçesine Aktarılması ve Yayımlanması Projesi”ndeki Kazak destanları oronim bağlamında ele alınıp tasnif edilmiştir. Kazak destanlarındaki dağ adlarının oluşumu yedi başlık etrafında ele alınmıştır. Bu başlıklar renk, sayı, hayvan, bitki, maden, boy ve millet adı ile birlikte efsane etrafında oluşan dağ adlarıdır. Çalışmada sonuç olarak Kazak destanlarından dağ adlarının oluşumu genellikle renkler ile üretildiği tespit edilmiştir. Diğer başlıklarda bulunan unsurlar renkler kadar yaygınolmasa da Kazak destanlarında dağ adı olarak üretildiği ve bu şekilde yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Toponim, Oronim, Kazak Destanları

Kaynakça

• Ad”, Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• ABDRAHMANOV, A. (2010), Toponomika Jana Etimologiya, Pavlador: Ğılım Baspası.
• AÇA, Mehmet, (2002), Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği. Konya: Kömen Yayınları.
• AKAR, Ali, (2006), “Renge Bağlı yer Adlandırmalarında Muğla Örneği” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 1, 20: 51-63
• AKSAN, Doğan, (1980), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Anakara: TDK Yayınları.
• ARIKAN, Metin, (2017), Türk Dünyası Destan Anlatma Geleneği, Konya: Kömen yayınları.
• BAYAT, F. (2006), “Türk Mitolojisinde Dağ Kültü”, Folklor/Edebiyat, 12(46): 47-59.
• BORATAV, Pertev Naili, (2016), Türk Mitolojisi. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Çoruhlu, Yaşar, (2000), Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• EKİCİ, Metin (2016, “Türk Kültüründe Al Renk”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16(2): 103-107.
• GENÇ, Reşat, (2009), Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler ve Sarı Kırmızı-Yeşil, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• GÜLENSOY, Tuncer, (1995), Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları.
• JANUZAK, T. (2011), Jer-Suv Atavları, Almatı: Öner Baspası.
• OSPANALİYEVA, B. (2011). Kazakistan’ın Jambıl Bölgesi Efsaneleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• ÖGEL, Bahaedin, (2014), Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖRNEK, Sedat Veyis, (1973), Budunbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SAKAOĞLU, Saim, (2001), Türk Ad Bilimi 1, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ŞAHİN, İbrahim, (2016), Adbilim, Ankara. Pegem Akademi Yayınları.
• TAMİR, Ferhat, (1998), “Kazak Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 4. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• YAVUZ, Serdar- Şenel Mustafa, (2013), “Yer Adları (Toponim) Terimleri Sözlüğü”, Turkish Studies, S. 8/8, ss. 2246-2249.
• YEŞİL, Yılmaz, (2015), Türk Sözlü Anlatılarında Şekil Değiştirme, Ankara: Kalem Kitap Yayınları.
• YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz, (2018), “Atalar Kültüne Dair İnanmaların Türklerin Ad Verme İnanç ve Gelenekleri Üzerindeki Tesiri”, Milli Folklor, 119: 48-59.
• YILDIRIM, Seyfullah (2012), “Kazak Türklerinin Toponomik Efsaneleri”, Turkish Studies, S. 7/1 Kış, 2101-2121.
• YILDIZ, Naciye Ata, (2015), Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar, Ankara: Akçağ Yayınları.