Osmanlı İskan Tarihinde Kayıp Köyler Meselesi: Tokat Kazası Örneği (XVI.-XX. Yüzyıl)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 32, 387 - 398, 15.08.2022

Yasin Dönder

Öz

Tokat tarih boyunca çeşitli devlet ve kültürlere ev sahipliği yapmış köklü bir yerleşim alanıdır. Anadolu coğrafyasında Türk tarihinin başlangıcından günümüze kesintisiz Türk kimliğinin yaşadığı bir şehirdir. Tokat, Osmanlı Devleti egemenliğinde
geçen yüzyıllar boyunca ticari kimliği ile ön plana çıkmıştır. Bu özelliği nedeniyle
hem kent nüfusu hem de kırsal yerleşmeler açısından diğer pek çok Anadolu şehrine
nazaran nüfus ve yerleşme sirkülasyonunun yoğun yaşandığı bir bölge olmuştur. Bu
çalışma da Tokat kırsal yerleşmelerinin nitel ve nicel açıdan yaşadığı tarihsel değişim
süreci “Kayıp köyler meselesi” bağlamında ele alınacaktır. Batılı araştırmacılar eliyle
metodik çerçevesi şekillendirilen bu problematik son yıllarda ülkemizde de ilgi görmüş ve öncü çalışmalar kaleme alınmıştır. Bu çalışmaların bir devamı olarak 16. ve
20.yüzyıllar arasında Tokat kırsal yerleşmelerinde yaşanan kayıp oranları, kayıp nedenleri, araştırmanın kaynakları, metodu ve sonuçları değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Göç, Osmanlı, Tokat, Yerleşme, Köy, Göç, Osmanlı, Tokat, Yerleşme, Köy

Kaynakça

• BERSFORD, Maurice Warwick, (1951), “The Lost Villages of Medieval England”,The Geographical Journal, CXVII, 2: 129–147.
• DEMİR, Alpaslan, (2007), XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Boyunca Nüfus, Yerleşme ve Ekonomik Yapı, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİR, Alpaslan, (2015), “15-16. Yüzyıl Göçlerinin Osmanlı İskân Yapısına Etkisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), XXXIV, 58: 563-581.
• DEMİR, Alpaslan, (2017), “Osmanlı Devleti’nde Yörükler ile Yerleşiklerin Kavgası: Kayıp Köyler Meselesi”, Gazi Akademik Bakış, XI, 21: 15-31.
• DEMİR, Alpaslan, (2020), “16. Yüzyıl Göç Çalışmalarında Yöntem ve Terk Edilmiş Köyler Meselesi: Menemen Kazası Örneği”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, II, 3: 137-142.
• DEMİR, Mustafa, (2008), “Danişmendli Emareti’nin Kurucuları”, Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Dergisi, X, 1: 142-144.
• DÖNDER,Yasin, (2020), XVI.-XX. Yüzyıllarda Anadolu’da Kaybolan Yerleşmeler: Tokat Örneği, Doktora Tezi, Tokat: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DÖNDER, Yasin-DEMİR Alpaslan, (2020), “Bayburt Kazası Kayıp Köyleri: XVI.-XX. Yüzyıl”, Bayburt Araştırmaları Tarih-Kültür-Dil-Edebiyat, (Ed. Turgay Kabak-Ferdi Güzel), Ankara: Akademisyen Kitabevi, 103-115.
• DUBY, Georges, (1965), “Demographie et Villages Desertes”, Villages Desertes et Historie Economique XIe-XVIIIe Siecle, Sevpen, Paris: 13-24.
• ERDEM, İlhan, (2005), “İlk Dönem Selçuklu-Moğol İlişkilerinin İktisadi Boyutu (1243-1258)”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIV, 38: 1-10.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, (2017a), “Osmanlı Devleti’nde Nüfus Artışı, Göçler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XVII Yüzyıl)”, Avrupa Tarihinde Türk Eli Doç. Dr. Gümeç Karamuk Armağanı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay., 127-136.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, (2017b), “Terk-i Diyar Etmenin Arka Planına Bir Bakış: Osmanlı Merkez ve Taşra Yönetiminde Yaşanan Değişimlerin Göçe Etkisi
• (XVII-XVIII. Yüzyıl)”, Dede Korkut’un İzinde 30 Yıl Prof. Dr. Üçler Bulduk’a Armağan Türk Tarihine Dair Yazılar, Ankara: Gece Yayınları, 473-488.
• FAROQHİ, Suraiya, (1976), “Anadolu İskanı ve Terk edilmiş Köyler Sorunu”, Türkiye’de Toplumbilim Araştırmalarında Yaklaşımlar ve Yöntemler, Ankara: ODTÜ Türk Halk Bilimi Yayınları, 289–302.
• GÜLTEN, Sadullah, (2019), “Osmanlı Anadolusu’nda Bir İskan Hikayesi: Bozok Sancağı’nda Aşiretler, Köylüler ve Celâlîler (16-19. Yüzyıllar)”, History Studies, XI, 1: 129-154.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, (2017a), “Gözlemcilerinin Kaleminden Osmanlı Dönemi Yerleşmelerin Terk Edilmesi ve Kaybolması”, Kitap Dostu Prof. Dr. Ali Birinci Armağanı, Ankara: Polis Akademisi Yayınları, 479-502.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, (2017b), “Türkiye’de Osmanlı Dönemi Yerleşmelerinin Terk Edilmesi ve Kaybolması Hakkında Yapılan Çalışmalar”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, I, Ankara: Akçağ Yayınları, 409-429.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman, (2018), “Türkiye’nin İskan Tarihinde Önemli Bir Problem: Kaybolan Yerleşmeler”, XVII. Türk Tarih Kongresi, IV, 3, Ankara: TTK Yayınları, 1265-1288.
• GÜMÜŞÇÜ, Osman-DEMİR, Alpaslan-ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, (2020), Türkiye’nin Kayıp Köyleri, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, (2008), Doğu Rumeli’de Kayıp Köyler, İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• KAYA, Abdullah, (2013), “Kadı Burhaneddin-Dulkadirli Münasebetleri”, C.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII, 1: 161-170.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, (1993), “Danişmendliler”, TDVİA, VIII, İstanbul: 474-477.
• ÖZEL, Oktay, (2015), “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19. Yüzyıllar)”, Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, Ankara: Timaş Yayınları, 557- 591.
• PESEZ, Jean Marie, (1965), “Sources eccrites et villages desertes”, (Ed. J. Tozot), Villages Desertes et Historie Economique XIe-XVIIIe Siecle, Sevpen, Paris: 83-102.
• TAŞ, Barış-YAKAR, Mustafa, (2009), “Afyonkarahisar İlinde Yerleşmenin Yükselti Basamaklarına Göre Dağılışı”, Coğrafi Bilimler Dergisi, VII, 2: 146-148.
• TAYLOR, C. (2010), “The origins and devolopment of deserted villages studies”,Deserted Villages Revisited içinde Explorations in Local and Regional History, III, University of Hertfordshire Press, 1-7.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, (1968), “Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti”, Belleten, XXXII, 126: 161-189.
• YİĞİT, İlker, (2017), “İskandaki Kararsızlık: Doğal Afetler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XX. Yüzyıl Manisa-Konya Çevresi Örneği)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26: 329-364.
• YİĞİT, İlker, (2018), XVI.-XX. Yüzyıllarda Anadolu’da Kaybolan Yerleşmeler: Manisa-Konya Örneği, Doktora Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.