KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE PEYKÂN

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 35, 361 - 395, 15.09.2023

Yaren Ünlü , Mehmet Özdemir

Öz

Klasik Türk şiirinde peykân kelimesi şairler tarafından sıkça kullanılarak beyitlere konu olmuştur. Bu kelime, tek başına kullanılırken başka kelimelerle de terkip yapılarak kullanılmıştır. Bu çalışmada, peykân kelimesinin Klasik Türk şiirindeki anlam çeşitliliği tespit edilmeye çalışmıştır. Öncelikle peykân kelimesinin sözlüklerdeki anlamları incelenmiştir. Daha sonra her yüzyılda bulunan divanlardaki beyitler incelenerek, peykân kelimesinin kullanım sıklığı, anlam çeşitliliği ve teşbih unsuru olarak kullanımı örnek beyitler içinde sunulmuştur. Peykânın divan şiirinde teşbih unsuru olarak kullanımı önemli bir yere sahiptir. Şairler, peykân kelimesini gerçek anlamı olan “Okun ucundaki sivri demir parçası, temren” dışında da kullanmışlardır. Bu anlamının haricinde peykân kelimesinin farklı şekillerde kullanımı karşımıza çıkmaktadır. Sevgili ve onun güzellik unsurları Klasik Türk şiirinin temel yapısını oluşturmaktadır. Aynı zamanda sevgilinin fiziksel özellikleri, özellikle de yüzüne ait unsurlar şairler tarafından beyitlere çok sık konu olmuştur. Şairler, Klasik Türk şiirinde sevgiliye ait kavramlarda ve sevgiliden bağımsız olarak kullanılan terkiplerde peykân kelimesinden sıklıkla yararlanmışladır. Bu çalışmada 176 şairin divanlarından seçilen beyitlerin günümüz Türkçesi verilerek peykân kelimesinin klasik Türk şiirinde şairler tarafından nasıl kullanıldığı belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmaya katkısı olması açısından 14.-19. Yüzyıllar arasında şiir yazan şairlerin peykân kelimesini kullanım sıklıkları sayısal veriler ve grafikler ile de incelenmiştir. Bu grafiklerde kelime yüzyıllara ve şairlere göre tasnif edilmiştir. Ayrıca kelimenin kullanım sayısı, bu kelimeyi kullanan şair sayısı ve kelimenin yüzyıllardaki toplam kullanım sayısı istatistiki bilgi olarak okuyucuya sunulmuştur. Burada yer verilmiş olan teşbih unsurları bu çalışmaya dahil edilen ve incelenen divan çalışmalarında yer alan örneklerle sınırlıdır. Klasik Türk şiirinde bulunan diğer bütün divanlar incelendiğinde peykân kelimesinin farklı anlamlara gelebileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
Anahtar Kelimeler: Peykân, Klasik Türk Şiiri, Teşbih.

Anahtar Kelimeler

Peykân, Klasik Türk Şiiri, Teşbih.

Kaynakça

• ADMIŞ, A., (2007), Âkif Divanı (İnceleme-Transkripsiyonlu metin), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• AKDOĞAN, Y., (trhsz), Ahmedî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78357/ahmedi-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• AKKAYA, H., (1994), Nevres-i Kadim ve Türkçe Divanı, (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi. AKKUŞ, M., (2018), Nef’î Dîvanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-206118/nefidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. AKKUŞ, Y., (2010), Benderli Cesârî’nin (Ölüm: 1829) Dîvânı ve Dîvânçesi (İncelemeTenkitli Metin), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi.
• AKPINAR, Ş., (2017), Âgâh ve Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195642/agah-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• AKSOYAK, İ. H., (1995), “Divan Şiirinde Okçuluk Terimleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 1: 84-94. AKSOYAK, İ. H., (2018), Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR208602/gelibolulu-mustafa-ali-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• ALİYEVA, T., (2019), Molla Mahmud Zu`i Divanı (İnceleme-Metin-Bağlamlı Dizin-İşlevsel Sözlük), (Yayımlanmamış doktora tezi), Hacettepe Üniversitesi. ARAS, M., (2010), Mu’în Divanı İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara Üniversitesi. ARSLAN, M., (2018) Bursalı İffet, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215364/bursali-iffet-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• ARSLAN, M., (2018), Leylâ Hanım Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215361/leylahanim-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. ARSLAN, M., (2018), Mihrî Hâtun Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-208575/mihri-hatun-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. ASLAN, Ü., (2017), Nehcî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194366/nehcidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• AWAD, İ. M. L., (2010), Ferîdî ve Divânı, İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış doktora tezi), Gazi Üniversitesi. AYDEMİR, Y., (2018), Vizeli Ramazan Behiştî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR199899/vizeli-ramazan-behisti-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. AYDIN, G., (2019), Bosnalı Sâbit Dîvânı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü, (Yayımlanmamış doktora tezi), Gazi Üniversitesi.
• AYDIN, H., (2010), Cevrî Divanı’nın Tahlili, (Yayımlanmamış doktora tezi), Balıkesir Üniversitesi. AYDIN, S., (2021), Kara Fazlî Dîvânı (İnceleme-Metin Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi. BAKHT, K., (2011), Seyyid Burhân Divanı ve İncelenmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi.
• BAL, E., (2019), Karamanlı Sabûhî Dîvânı, (İnceleme, Tenkitli Metin ve Dil İçi Çeviri), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. BALTALI, S., (2016), Mehmed Adlî Dîvânı, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Kırklareli Üniversitesi. BAŞPINAR, F., (trhsz), Beyânî, Dîvân, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78363/beyanidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• BATĞI, Ö., (2017), Eğribozlu Numân Mâhir Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196429/numan-mahir-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. BAYRAK, C., (2017), Sehâbî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194338/sehabidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• BAYRAM, Y., (2018), Adli Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215522/adlidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. BEKTAŞ, E., (2017), Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195828/muvakkit-zade-muhammed-pertevdivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. BIYIK, M., (1996), Abdulbâkî Nâsır Dede Divânı, Giriş-Metin-İndeks, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi.
• BİLGİN, A. A., (2017), Nigârî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194361/nigari-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. BİLTEKİN, H., (2018), Şeyhî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-215511/seyhi-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• BOSTAN, B., (2018), Kâsım Divanı Sözlüğü (Bağlamsal Dizin ve İşlevsel Sözlük), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• BOZ, E., (2017), Hakîkî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194363/hakiki-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. BOZKURT, N., (2007), “Ok”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt XXXIII: 333-335.
• BOZYİĞİT, E., (2021), Taşlıcalı Yahyâ Bey Dîvânı, (İnceleme-Tenkitli Metin-Nesre Çeviri-Sözlük), (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi. BULUKGİRAY, İ., (2019), Basîrî’nin Farsça Dîvânı’nın Türkçe Çevirisi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• BULUT, A., (2002), “Rasih İbrahim’in Okçulukla İlgili Bir Manzumesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 50: 9-20. BUYRUK, İ. E., (2009), Ümîdî Ahmet Dîvânı, (İnceleme-Metin-Özel Adlar Dizini), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Hacettepe Üniversitesi. BÜLBÜL, T., (2004), Cem Sultan’ın Türkçe Divanı’ndan Gazel Şerhleri, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Pamukkale Üniversitesi.
• CANKURT, G. Ç., (2015), Figanî Dîvânı Gramatikal İndeksi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Adnan Menderes Üniversitesi. CÛDÎ, İ., (2006), Lügat-ı Cûdî, (Haz. İsmail Parlatır, Belgin Tezcan Aksu, Nicolai Tufar), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÇAĞLAR, A., (2013), Üsküplü Atâ ve Dîvânçesi, (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi. ÇAKIR, M. S., (2018), Yahyâ Nazîm Dîvânı, (İnceleme-Tenkitli Metin), (Yayımlanmamış doktora tezi), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi.
• ÇAKIRCI, M., (2006), Hakîm Mehmet Efendi Divanı (inceleme-transkripsiyonlu metin), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi. ÇELTİK, H., (2017), Ahmed-i Rıdvan Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194277/ahmed-i-ridvan-divan.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. ÇINAR, E., (2010), Kütahyalı Rahîmî Dîvânı’ndaki Kasidelerin Şerhi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Dumlupınar Üniversitesi. ÇOLAK, M., (2010), Emetullâh Hanım Dîvânı, İnceleme-Metin, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Kütahya Dumlupınar Üniversitesi. DEMİR, E., (2022), Kerküklü Tabiboğlu Divânı (İnceleme-Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi.
• DEMİR, H., (2017), Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-191378/lazikizade-feyzullah-nafiz--divan.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. DEMİRALAY, M., (2007), Hüdayi-i Kadim (16.yy) ve Divanı: İnceleme-Tenkidli Metin, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi. DEMİRCİOĞLU-GENÇTÜRK, T., (2002), Cemili Divanı İnceleme-Metin-Sözlük, (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi. DEMİREL, H. G., (2005), 18. yüzyıl Şairlerinden Beliğ Mehmet Emîn Dîvânı, inceleme-tenkitli-metin-tahlil, (Yayımlanmamış doktora tezi), Fırat Üniversitesi. DEMİREL, Ş., (2017), Mânî Dîvân ve Şehr-engîz-i Bursa, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194359/divan-i-mani-ve-sehr-engiz-i-bursa.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• DEVELLİOĞLU, F., (2007), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. DOĞAN, F., (2015), Mestî Divanı, Metin-İnceleme, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi. DOĞAN, M. N., (2015), Fatih Divanı ve Şerhi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu ve Başkanlığı. DOĞAN, M. N., (trhsz), Avnî (Fâtih) Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78360/avnifatih-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. DÖNMEZ PARLAK, B., (2006), Eğirdirli Şeyhi Mehmed Efendinin Divanı'nın İncelenmesi, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi. EĞRİ, A., (2006), 17. yy. Şairlerinden Hikmetî ve Divanı, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi. ERCAN, Ö., (2008), Peşteli Hisâlî Dîvânı, Bursa: Gaye Kitabevi. ERDOĞAN, M., (2018), Bursalı Rahmî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR195643/bursali-rahmi-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• EREN, A., (2004), Şeyhülislam Yahya Divanı’nın Tahlili, (Yayımlanmamış doktora tezi), Atatürk Üniversitesi. ERİŞEN YAZICI, G., (2017), Kâmî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195832/kamidivani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. ERSOY, E., (2017), II. Bayezit Devri Şairlerinden Münîrî ve Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196156/muniri-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. ERTEN, S. R., (2018), Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler Kütüphanesi’ndeki Bağdatlı Rûhî Dîvânı Nüshası (Metin-İnceleme), (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Yozgat Bozok Üniversitesi. ERÜNSAL, İ. E., (2018), Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR211662/taci-zade-cafer-celebi-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. GÜLER, Ö. F., (2020), Enverî Dîvânı, (Tenkitli Metin- Tahlil), (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• GÜNYÜZ, M. E., (2001), Ahmedî Divanı’nın Tahlili C.I. (Yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi. GÜRGENDERELİ, M., (2017), Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196834/mostarli-hasan-ziyai-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. HARMANCI, M. E., (2017), Süheylî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR194364/suheyli-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• HORATA, O., (2019), Esrâr Dede Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-240609/esrar-dede-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• İPEKTEN, H., (2019), Nâ'ilî-i Kadîm Divanı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR247199/naili-i-kadim-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023].
• İSEN, M., ve R. CANIM, (2019), Hamâmîzâde İhsân Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-240980/hamamizade-ihsan-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. İSEN-DURMUŞ, T. I. ve R. CANIM, (2018), Edirneli Şevkî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-210484/sevki-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. KAÇALİN, M. S., (trh sz), Âhî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78356/ahi-divani.html [Erişim tarihi: 08.06.2023]. KANAR, M., (2010), Farsça Türkçe Sözlü