AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN KURULMASININ GÜNEY AZERBAYCAN TÜRKLERİNE YANSIMALARI

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 36, 845 - 863, 08.01.2024

Oğuzhan Erkan

Öz

1813 tarihli Gülistan Anlaşması ve 1828 tarihli Türkmençay Anlaşması, Azerbaycan topraklarını ikiye bölmüş, Güney Azerbaycan bölgesini İran'ın kuzeybatısında bırakmıştır. Bu anlaşmalar sadece coğrafi olarak değil, aynı zamanda Azerbaycan halkını da ikiye ayırmıştır. Bu dönemden itibaren İran'ın sınırları içinde yaşayan halk, Güney Azerbaycan Türkleri olarak adlandırılmıştır. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) döneminde, çeşitli halklar, 20. yüzyılın sonlarına kadar milli kimliklerini koruma konusunda zorluklarla karşılaştı. SSCB yönetimi altında, bu toplulukların kültürel özellikleri ve kimlikleri sıklıkla bastırıldı, kısıtlandı veya görmezden gelindi. Bu süreçte, bu halklara kendi kültürlerini yaşamalarına izin verme konusunda sınırlamalar getirildi ve bu durum birçok baskıyla sonuçlandı. Mihail Gorbaçov'un SSCB'nin başına gelmesi ve açıklık (glasnost) ile yeniden yapılanma (perestroyka) reformlarını hayata geçirmesi, bu bölgede yaşayan topluluklar için özgürlük ve bağımsızlık mücadelelerinin tohumlarını atmıştır. Azerbaycan'da da benzer gelişmeler yaşanmıştır. Ancak Sovyet yönetiminin sert müdahalesi sonucunda, "Kara Yanvar" olarak anılan olaylar 20 Ocak 1990'da gerçekleşmiş ve birçok insanın hayatını kaybetmesine neden olmuştur. Bu olayların ardından özgürlük ve bağımsızlık arzusu daha da alevlenmiş, halk bir araya gelerek büyük bir mücadele başlatmış ve Azerbaycan Cumhuriyeti'ni kurmuştur.
Bu gelişmeler, İran'da yaşayan Güney Azerbaycan Türkleri için umut verici bir dönemin başlangıcını işaret etmiştir. 1925 yılından itibaren Fars yönetiminin baskılarına maruz kalan Güney Azerbaycan Türkleri, Azerbaycan'ın bağımsızlığının ardından uluslararası hak ve özgürlük mücadelesini yeniden başlatmışlardır. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından ve son yüzyıl içinde Güney Azerbaycan Türkleri arasında milliyetçilik hareketinin artan bir şekilde yayılması ve kurumsallaşması, Fars etnik grubuyla ilişkilerin nasıl şekillenebileceği sorusunu gündeme getirmektedir. Bu çalışma, Güney Azerbaycan Türkleri'nin Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bağımsızlığından nasıl etkilendiğini, milliyetçiliği artıran olayları ve oluşturdukları siyasi örgütleri detaylı bir şekilde incelemeyi ve analiz etmeyi amaçlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, İran, Güney Azerbaycan, GAMOH

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Güney Azerbaycan, İran, GAMOH

Kaynakça

• Abbas, K. (2019), Güney Azerbaycan’da Basın Faaliyetleri: Muhammet Hatemi’nin Cumhurbaşkanlığı Dönemi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi
• Askeri, K. (2022). İran'da Güney Azerbaycan Milli Hareketi Meselesi ve İran-Azerbaycan İlişkilerine Etkisi, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi
• Celilova, E. (2019). Güvenlik Politikaları Bağlamında Azerbaycan-İran Ilişkileri, Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi
• Çelik, O. (2018). İran’da Türk Etnik Yapısı Ve İran’da Türk Milliyetçiliği Hareketleri, Yüksek Lisans Tezi, Antalya: Akdeniz Üniversitesi
• Demir, G. (2019). Güney Azerbaycan ‘da bağımsızlık hareketleri “Güney Azerbeycan Demokratik Cumhuriyet” örneği (1945-1946), Edirne: Trakya Üniversitesi
• Demirtürk, S. (2020). İran Türklerinin Örgütlü Mücadele Girişimleri Ve Buna Yönelik Kurduğu Teşkilatlar. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(25), 343-357
• Duman, S. (2017). Güney Azerbaycan Türklerinin Demokratik Hak Ve Özgürlük Mücadelesi, Ankara: Berikan Yayınevi
• Erol, O. (2007). İran İç Politikasında Azerbaycan Türkleri (1906–2006) Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Gülkaç, D. (2019). Günümüzde Güney Azerbaycanda Muhalif Hareketler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
• İpek, C. D. (2012). Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi , 12 (1) , 267-283
• Karademir, F. (2023), Azerbaycan Bağımsızlık Mücadelesi Lideri Ebulfez Elçibey, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi
• Mollaer, F. (2004). Azerbaycan’da Demokrasi ve Geleceği Üzerine Bazı Gözlemler, Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi , (8) , 63-78.
• Özdemir, S. (2020). Güney Azerbaycan Meselesi: Tarihi Ve Kültürel Boyutu . Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, S.7, 359-386
• Özdamar, F. (2020). İran Türklerinde Babek ve Babek’i Anma Törenleri, İram Yayınları, S.8, 4-21
• Özşahin, M. (2007). Güney Azerbaycan’da Bağımsızlık Hareketleri ve Güney Azerbaycan’ın Türk Dünyası İçin Önemi, Yüksek Lisans Tezi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Rahimova, A. (2020). Modern İranın Oluşum Süreci: 20. Yüzyılın İkinci Yarısında İranda Meydana Gelen Siyasi ve Sosyal Dönüşümler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
• Sarısaman, S. (2018). Güney Azerbaycan'da Kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti Ve Türk Kamuoyu. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 13(25), 163-184.
• Sefercik, K. (2022), Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Cumhuriyetinin Toprak Bütünlüğü Ve Sınır Sorunları, Yüksek Lisans Tezi, Karabük: Karabük Üniversitesi
• Taş, G. (2016). İranın Ulusal Bütünlüğü Ve Güney Azerbaycan Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Beykent Üniversitesi
• Uzun, Ö. (2016). İran’da Etnopolitik Hareketler (1922-2004). Ortadoğu Etütleri, 2(2), 207-216.
• Ünal, S. (2019). Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-1946), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Yılmaz, C. (2017). İran’da Yaşayan Azerbaycan Türkleri ve Azerbaycan-İran İlişkilerine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi
• Yılmaz, E. (2020). İlham Aliyev Dönemi Azerbaycan-İran İlişkileri, Doktora Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
• Yılmaz, Y. (2002). Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Sonra İran’ın Azerbaycan Politikası, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi
• Yoska, E. (2020). Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan Özelinde Türk Dünyası Meselelerine Bakışı . Journal of Universal History Studies , Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue , 216-237