A New Reading Experiment About The Name of A Medicinal Plant: Lāleḳızaḳ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 3, 65 - 74

Elif Gizem Karaoğlu Kirenli

Öz

Phytotherapy is the current name for the treatment method with plants and its history dates back to the primitive ages of human history. It is understood from medical texts that during the times when people lived in harmony with nature and were not familiar with chemical drugs, plants were used directly or through various processes for treatment purposes. Medical texts show that plants were used as a basic source in drug production and played an important role in mankind’s search for healing. When the history of traditional medicine is examined, it is seen that the use of plants in drug production made significant contributions to medical and pharmacy terminology. This situation has made plant names a research topic not only for botany but also for different fields such as linguistics. In this study, the naming and meaning of the lāleḳızaḳ plant mentioned in a medical text written in the last period of the Chagatai Turkish language was examined. In the study prepared with the literature review method, firstly the work used as a source was introduced and the vocabulary related to the plant names in this work was presented. Then, different readings and meanings of the lāleḳızaḳ plant in the literature were determined; in the conclusion section, these determinations were interpreted and evaluated. The aim of the study is to contribute to the studies on onomastics, plant onomastics and plant names in Chagatai Turkish.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Medical Text, Vocabulary, Plant Names, Lāleḳızaḳ

Tıbbi Bir Bitki Adıyla İlgili Yeni Bir Okuma Denemesi: Lāleḳızaḳ

Öz

Fitoterapi, bitkilerle tedavi yönteminin günümüzdeki adı olup geçmişi insanlık tarihinin ilkel çağlarına kadar uzanır. İnsanların doğayla iç içe yaşadığı ve kimyasal ilaçlarla tanışmadığı dönemlerde, tedavi amacıyla bitkilerden doğrudan veya çeşitli işlemlerle yararlanıldığı tıbbi metinlerden anlaşılmaktadır. Tıbbi metinler, bitkilerin ilaç yapımında temel bir kaynak olarak kullanıldığını ve insanoğlunun şifa arayışında önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Geleneksel tıp tarihi incelendiğinde, bitkilerin ilaç yapımında kullanılmasının tıp ve eczacılık terminolojisine önemli katkılar sağladığı görülmektedir. Bu durum, bitki adlarının yalnızca botanik bilimi için değil, aynı zamanda dil bilimi gibi farklı alanlar için de bir araştırma konusu olmasını sağlamıştır. Bu çalışmada, Çağatay Türkçesinin son döneminde yazılmış bir tıp metninde geçen lāleḳızaḳ bitkisinin adlandırılması ve anlamlandırılması incelenmiştir. Literatür tarama yöntemiyle hazırlanan çalışmada, öncelikle kaynak olarak kullanılan eser tanıtılmış ve bu eserde yer alan bitki adlarına ilişkin söz varlığı sunulmuştur. Ardından lāleḳızaḳ bitkisinin literatürdeki farklı okunuş ve anlamlandırılmaları tespit edilmiş; sonuç bölümünde ise bu tespitler yorumlanarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın ad bilimi, bitki ad bilimi ve Çağatay Türkçesinde bitki adlarıyla ilgili yapılacak çalışmalara katkı sunması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Tıp Metni, Söz Varlığı, Bitki Adları, Lāleḳızaḳ

Kaynakça

• Baydan, B., 1992. Ṭıb-nāme-i Türkī. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Osman Fikri Sertkaya, 161 sayfa, İstanbul.
• Bayrak, Ö., 2005. Tarihî Türk lehçelerinde bitki isimleri. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Çetin Pekacar, 266 sayfa, Ankara.
• Baytop, T., 2015. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Berbercan, M. T., 2012. Doğu Türkçesine ait bir botanik lügatçesi. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (16): 35-56.
• Clauson, Sir G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press, London.
• Çakır, E., 2023. Çağatay Türkçesi’nin son dönemine ait Firdevsü’l-ikbâl adlı eserde yer alan Türkçe fizikî coğrafya terimleri. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 9 (71): 4126-4135.
• Çetin, H. A., 2020. Eski Anadolu Türkçesi Eczacılık ve Tıp Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Derleme Sözlüğü VIII. 1993. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Dilçin, C., 2009. Yeni Tarama Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Durgut, H., 1995. Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) adlı eserin transkripsiyonu. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Vahit Türk, 654 sayfa, Edirne.
• Efe, K., 2018. Tarihî Türk lehçelerinde alıntı bitki isimleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7 (17): 81-106.
• Erbay, F., 2008. W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” adlı eseri ve eserde geçen Çağatay Türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Mustafa Toker, 1034 sayfa, Konya.
• Ercilasun, A. vd., 1991. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Gülensoy, T., 2007. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gürgüz, A., 2005. İbn Kutluk Molla Toh Niyaz Ahond-nıng tıbb kitabı (giriş-metin-tercüme-sözlük-dizin). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Muhammet Yelten, 205 sayfa, İstanbul.
• Hällzon, P. and Károly, L., 2024. Some notes on a comparative word list in an Eastern Turki medical treatise from the late 19th century. Sayfa: 35-50, Editör; Elif Gizem Karaoğlu Kirenli, Türk Tıp Tarihine Genel Bir Bakış: Metinler, Terimler ve Tedaviler. Eğitim Yayınevi, Konya.
• Hatipoğlu, V., 1981. Türkçenin Ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Jarring, G., 1964. An Eastern Turki-English Dialect Dictionary. Lunds Universitets Arsskrift, Lund.
• Karaoğlu Kirenli, E. G., 2023. XIX. Yüzyıla Ait Çağatayca Tıp Metni. Paradigma Akademi Yayınları, Çanakkale.
• Karasu, M., 2023. Ẕaḫīr-i Ḫārezm [4b-100b] (inceleme-metin-dizin). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Yakup Karasoy, 564 sayfa, Ankara.
• Károly, L., 2015. A Turkic Medical Treatise from İslamic Central Asia: A Critical Edition of A Seventeenth-Century Chagatay Work by Subḥān Qulï Khan. Editörs; Michael Drompp, Devin Deweese and Mark C. Elliott, Volume 32, Brill’s Inner Asian Librar, Leiden Boston.
• Koraş, H., Açık, F. ve Öztürk, Z., 2023. Özbek Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlük. Nobel Akademi Yayıncılık, Ankara.
• Korkmaz, Z., 2009. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Le Coq, A. v., 1922. Eine liste Osttürkischer pflanzennamen. Baessler-Archiv, 6: 118-129.
• Maimaitiaili, N., 2019. Çağdaş Uygurcanın ağızları ve söz varlığı. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Mehmet Ölmez, 501 sayfa, İstanbul.
• Oba, E., 2021. Tarihî Türk lehçelerinden Kazakçaya bitki adları. International Journal of Old Uyghur Studies, 3 (2): 239-274.
• Önler, Z., 2004. XIV.-XV. yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları. Kebikeç, 18: 273-302.
• Önler, Z., 2019. Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ÖTİL Özbek Tilining İzahlı Lugati. 2020. Özbekistan Yayınevi, Taşkent.
• Özcan Devrez, C., 2021. 11-17. yüzyıl Orta Asya Türkçesinin söz varlığı içerisinde yer alan bitki adları. Sayfa: 631-654, Editörler; Tümer Karaayak ve Uğur Uzunkaya, Esengü Bitig-Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Özkan, İ., 2021. Kazak Türkçesinde tıp terimleri. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Meryem Arslan, 341 sayfa, Niğde.
• Paçacıoğlu, B., 2016. VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Kesit Yayınları, İstanbul.
• Podol’skaya, N. V., 1978. Slovar Russkoy Onomastiçeskoy Terminologii. İzdatel’stvo Nauka, Moskova.
• Qurbanov, A., 2019. Azərbaycan Onomalogiyasının Əsasları (C. I). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası.
• Rahimi, F., 2016. Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Yakup Karasoy, 1752 sayfa, Ankara.
• Rahmatullayev, Ş., 2000. Özbek Tilining Etimologik Lugati (Türkî Sözler). Üniversitet Yayınevi, Taşkent.
• Redhouse, J. W., 1987. A Turkish and English Lexicon-Shewing in English the Significations of the Turkish Terms. Librairie du Liban, Lebanon Beirut.
• Sarıkaya, B., 2019. Çağatay ve Kırgız Türkçesi sözlüklerinde sosyal ve kültürel yaşam. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Bilge Özkan Nalbant, 587 sayfa, Denizli.
• Senglah. Paris nüshası, Fransa Milli Kütüphanesi, Suppl. Turc. No.1000, 382a/9.
• Sertbaş, Z., 2009. Bâbur’un hatıratında geçen bitki adları ve bunların Türk dili açısından değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Özcan Tabaklar, 146 sayfa, İstanbul.
• Shaw, R. B., 1880. A Sketch of the Turki Language As Spoken in Eastern Turkistan (Kasghar and Yarkend) Part II Vocabulary, Turki-English. Baptist Mission Press, Calcutta.
• Sulıtang, M., 2022. Mürekkebāt (inceleme-metin-dizin). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Jale Demirci, 558 sayfa, Ankara.
• Şahin, A., 2018. Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesindeki bitki adlarının yapı ve anlam bakımından karşılaştırılması. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Hülya Arslan Erol, 266 sayfa, Gaziantep.
• Şahin, İ., 2019. Adbilim. Pegem Akademi, Ankara.
• Talhaoğlu, D., 2021. Geleneksel ve tamamlayıcı tedavi uygulamaları. Bütünleyici ve Anadolu Tıbbı Dergisi, 3 (1): 16-29.
• Temel Alemdar, E., 2023. Geç Dönem Doğu Türkçesinde Geleneksel Tıp Kitabı. Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul.
• Topay, T., (2022). Kırım-Tatar sahasına ait karışık dilli bir tıp risalesi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Şükrü Halûk Akalın, 256 sayfa, Ankara.
• Tulum, M., 2011. XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Turikpenova, A., 2021. Tarihî Türk lehçeleri, Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesi’ndeki bitki adları. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Bilge Özkan, 371 sayfa, Denizli.
• Türkmen, S., 2006. Eski Anadolu Türkçesinde tıp terimleri. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Fatih Kirişçioğlu, 419 sayfa, Kırıkkale.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliḳ Luġiti (C. IV). 1994. Milletler Neşriyatı, Pekin.
• Uysal, İ. N., 2020. Ṭabībçılıḳ. Kesit Yayınları.
• Ünlü, S., 2013. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, Konya.
• Üşenmez, E., Boltabayev, S. ve Tuğlacı G., 2016. Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı, İstanbul.
• Vámbéry, H., 1867. Cagataische Sprachstudien. Leipzig.
• Yıldız, Y., 2020. Türkçe bitki adlarının anlam bilimi açısından incelenmesi. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Paki Küçüker, 1114 sayfa, Sakarya.
• Yılmaz, S., 2016. M. Pavet de Courteille’nin “Dictionnaire Turk-Oriental” adlı sözlüğünün Türkiye Türkçesine çevirisi ve leksikolojik incelemesi. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: İsmail Doğan, 494 sayfa, Ordu.
• Zabeti Miandoab, N., 2010. Muḥammed bin ʿAbdu’ṣ-Ṣabūr-ı Ḫōyī, Ḫulāṣa-i Abbāsī (inceleme-çeviri-dizin). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Önal Kaya, 573 sayfa, Ankara.
• URL-1: https://www.osmanlicasozlukler.com/kamusi turki /tafsil-296631-m81.html (Erişim Tarihi: 05.06.2024).
• URL-2: https://www.osmanlicasozlukler.com/lehce iosmani/tafsil-443452-m92.html (Erişim Tarihi: 05.06.2024).
• URL-3: https://www.osmanlicasozlukler.com/frans evi/tafsil-62416-ge2.html (Erişim Tarihi: 05.06.2024).