Teachers' Psychological Contract Perceptions and Person-Environment Fit Levels

Yıl 2014, Cilt: 56 Sayı: 56, 1 - 24, 01.03.2014

Nihan Demırkasımoğlu

https://doi.org/10.14689/ejer.2014.56.1

Öz

Problem Statement: Modern management approaches attach great importance to both the informal and the economic aspects of the organizations. Identifying teachers’ psychological contract types and fit levels of a work environment in terms of variables such as seniority, educational degree, and school type will lead to discovery of the motivational factors of the employment relationship in school organizations.

Purpose of Study: This research was aimed at determining the psychological contract perceptions and person-environment fit levels of public and private elementary school teachers.

Methodology: This study was designed with single and correlational survey models. Public school teachers were represented by 375 participants, and private school teachers were represented by 201 participants in the sampling. While determining teachers’ psychological contract perceptions, the “Psychological Contract Inventory” developed by Rousseau (2000) was adapted to Turkish teachers. Teachers’ “Person-Environment Fit” scale was developed by the researcher.

Findings and Results: The most dominant psychological contract type was the relational contract, followed by balanced, transitional, and transactional contracts. The highest level of person-environment fit was teacher-job fit, followed by teacher-group fit, teacher-supervisor fit, and teacher-school fit. Both public and private school teachers were fitted with their “jobs” mostly. Teachers thought that they fit with their work environment highly in terms of its components.

Conclusions and Recommendations: Teachers had dominantly developed a relational psychological contract. School type, seniority, and educational degree were variables that made significant differences in transactional and relational contracts. Private school teachers’ scores were higher than the public school teachers in regard to relational contract type. Balanced contract perception was the highest type after the relational contracts. Private school teachers’ fit levels with “their jobs” are higher than public school teachers’, and they were also more positive than the public school teachers in balanced type. It was concluded that public and private school teachers in Ankara province developed a positive psychological contract and high level of person-environment fit. Public school teachers with associate degrees had higher levels of school fit than those with undergraduate and graduate degrees. In general, as the seniority increases, teacher-school fit increases as well. If shared expectancies will be negotiated between teachers and administrators, positive psychological contracts will be more common. A well-designed orientation process for new coming teachers will make the compliance process easier.

Anahtar Kelimeler

Psychological contract, person-environment fit, public and private school teachers.

Kamu ve Özel Okul Öğretmenlerinin Psikolojik Sözleşme Algıları ve İş Çevresine Uyum Düzeyleri

Öz

Problem Durumu: Rekabete dayalı ve değişen iş pazarı dinamiklerinin ön plana çıktığı
modern çağda, yeni ve yaratıcı insan yönetimi uygulamalarının ortaya çıkmasıyla
birlikte örgüt ve çalışan arasındaki ilişkiyi açıklamada yeni bakış açıları ortaya
çıkarmıştır. Örgüt ve çalışan arasındaki ilişkiyi çift taraflı bir alış-veriş ilişkisi yerine,
çalışanın bireysel öznelliğine odaklanarak açıklamak için analitik bir araç olarak öne
sürülen psikolojik sözleşmenin çalışanlar için önemli bir motivasyon aracı olduğu,
örgütsel güven iş doyumu ve örgütsel bağlılık gibi pek çok anahtar etken ile ilişkili
olduğu alanyazındaki ampirik araştırmalarla ortaya konulmuştur. Psikolojik
sözleşme kavramını öğretmenlerin perspektifinden anlamaya çalışmak,
öğretmenlerin iş tutumu ve davranışlarını açıklamada önemli bir araç olarak
görünmektedir. Çünkü modern yönetim anlayışı insan kaynağının yönetilmesinde
örgütün formel yönü kadar informel yönünün de yönetilmesini önemsemekte,
ekonomik sözleşmeler kadar psikolojik sözleşme olgusunu da işe koşmaktadır.
Olumlu bir psikolojik sözleşme geliştirebilen ve iş çevresiyle üst düzeyde bir uyum
yakalayabilen öğretmenlerin işlerinden ve iş çevrelerinden memnun olması
beklenebilir. Buradan hareketle bu araştırmanın problemi, öğretmenlerin okulları ile geliştirdikleri psikoojik sözleşme türlerinin neler oduğu ve bu psikolojik
sözleşmelerinin iş çevresni uyum düzeylerinin bir yordayıcısı olup olmadığının
belirlenmesidir.
Araştırmanın Amacı: Bu araştırmanın amacı, Ankara ili merkez ilçeleri kamu ve özel
ilköğretim öğretmenlerinin psikolojik sözleşme algıları ve iş çevresine uyum
düzeylerinin; okul türü, kıdem ve öğrenim durumu değişkenlerine göre
belirlenmesidir.
Araştırmanın Yöntemi: Bu araştırma, tarama modellerinden tekil tarama ve ilişkisel
tarama modelleri ile desenlenmiştir. Araştırma iki alt evrenden oluşmaktadır. Birinci
alt evren, dokuz merkez ilçede 546 kamu okulunda görevli 10273 sınıf
öğretmeninden; ikinci alt evren ise bu ilçelerdeki 58 özel okulda görevli 868 sınıf
öğretmeninden oluşmaktadır. Kamu okulu öğretmenlerinin oluşturduğu 10273
kişilik evreni, %95 güven düzeyinde 375 katılımcı, 868 kişilik özel okul
öğretmenlerinden oluşan evreni 234 katılmıcı temsil edebilecektir. Araştırmanın
kapsamında 375 kamu ve 201 özel okul öğretmenine anket uygulanmıştır.
Öğretmenlerin psikolojik sözleşme durumlarını belirlemek amacıyla Rousseau (2000)
tarafından geliştirilmiş olan Psikolojik Sözleşme Envanteri (PSE), araştırmacı
tarafından Türkçe’ye uyarlanmıştır. İş çevresine uyum düzeyleri ise araştırmacı
tarafından geliştirilen ölçekle incelenmiştir. PSE’de sözleşme türleri hem “Çalışanın
Yükümlülükleri” ve hem de “İşvenin Yükümlülükleri” boyutlarında işlemsel
sözleşme (8 madde), ilişkisel sözleşme (8 madde) ve dengeli sözleşme (12 madde)
türlerinden oluşan alt ölçekler bulunmaktadır. Geçişsel Sözleşme, 12 maddeden
oluşmaktadır. PSE’de 64 madde yer almıştır. Ön denemede ölçek taslakları, 70 özel
ve 70 kamu okulunda görevli 140 sınıf öğretmenine uygulanmıştır. Veri toplama
araçlarının geçerlik analizlerinde açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizlerinden
yararlanılmıştır. Güvenirlik analizlerinde ise iç tutarlılık katsayısı ve madde toplam
korelasyonları (.30 kesim noktası alınarak) hesaplanmıştır.
Psikolojik sözleşme ve iş çevresine uyum düzeylerinin eğitim durumu ve okul türü
değişkenlerine göre test edilmesinde Kruskal Wallis-H testi, okul türü değişkenine
göre test edilmesinde ise bağımsız örneklemler için t-testi kullanılmıştır.
Öğretmenlerin psikolojik sözleşme algılarının iş çevresine uyu türleri tarafından
yordanıp yordanmadığının belirlenmesinde ise çoklu regresyon analizi tekniği
kullanılmıştır.
Araştırmanın Bulguları: Kamu (M(öğretmenin yükümlülüğü) =3.62; M(okulun yükümlülüğü)=3.66) ve
özel (M(öğretmenin yükümlülüğü)=3.81;M(okulun yükümlülüğü)=3.40) okul öğretmenlerinde en
baskın olan psikolojik sözleşme algısı, ilişkisel sözleşmedir. Katılımcılar ile okul
arasında oluşturulan psikolojik sözleşme türlerinden ilişkisel sözleşmeyi, ikinci
sırada dengeli sözleşme izlemektedir. Bu sözleşme türünde özel okul öğretmenleri
(M(öğretmenin yükümlülüğü) =3.70; M(okulun yükümlülüğü)=3.05), kamu okulu (M(öğretmenin
yükümlülüğü) =3.38; M(okulun yükümlülüğü)=2.96) öğretmenlerine göre daha olumlu bir algıya
sahiptir. Bu araştırmada, öğretmenlerin işlemsel sözleşme algılarının, psikolojik
sözleşme türleri arasında en düşük katılım gösterdikleri sözleşme türü olduğu
saptanmıştır. İşlemsel sözleşme türündeki bulgular göstermiştir ki öğretmenler hem
kendi yükümlülüklerini hem de okulun yükümlülüklerini kısa dönemli ve salt ekonomik şartların yerine getirilmesine dayanan bir alışveriş ilişkisi biçiminde
değerlendirmemektedir. Geçişsel sözleşme algısını oluşturan “güvensizlik, belirsizlik ve
aşınma” alt boyutlarının toplamından elde edilen puanlar, hem kamu (M =2.15) hem
de özel (M=2.34) okul öğretmenlerinin düşük bir geçişsel sözleşme algısına sahip
olduğunu göstermektedir.
Öğretmenlerin iş çevrelerine uyumlarına ilişkin görüşleri bütüncül
değerlendirildiğinde, kamu ve özel okul öğretmenlerinin en yüksek uyum gösterdiği
boyutlar sırasıyla; iş (M(kamu)=3.86; M(özel)=4.20), meslektaş (M(kamu)=3.81; M(özel)=3.89),
yönetici (M(kamu)=3.58; M(özel)=3.72) ve okul (M(kamu)=3.37; M=3.57(özel)) boyutlarıdır.
Başka bir ifade ile kamu ve özel okul öğretmenleri birinci sırada “işi” ile, ikinci sırada
“meslektaşları” ile, üçüncü sırada “yöneticileri” ile ve son sırada “okulları” ile uyum
içerisinde olduğunu düşünmektedir.
Araştırmanın Sonuçları ve Önerileri: Kamu ve özel okul öğretmenleri ve okul yönetimi
arasındaki işlemsel sözleşme zayıf, psikolojik sözleşme ise güçlüdür. İşlemsel
sözleşme türünde okul türü, kıdem ve öğrenim durumu değişkenleri fark yaratan
değişkenlerdir. Öğretmenler, okulları ile ağırlıklı olarak ilişkisel sözleşme
geliştirmişlerdir. Katılımcıların ilişkisel sözleşmeye ilişkin görüşlerinde okul türü,
kıdem ve öğrenim durumu değişkenleri fark yaratan değişkenlerdir.
Öğretmenlerinin ikinci olarak en yüksek algıya sahip olduğu sözleşme türü, dengeli
sözleşmedir. Özel okul öğretmenleri, okulun öğretmenlere sunduğu performans
desteğini kamu okulu öğretmenlerine göre daha tatminkar bulmaktadır. Dengeli
sözleşmeye ilişkin öğretmen görüşlerinde öğrenim durumu değişkenine göre anlamlı
farklılık bulunmazken, okul türü ve kıdem değişkenlerinde anlamlı farklılık
bulunmaktadır. Öğretmenler, düşük düzeyde bir geçişsel sözleşme algısına sahiptir.
Öğrenim durumu değişkeni, öğretmenlerin geçişsel sözleşme algısında fark yaratan
değişkenler değilken okul türü değişkenine göre öğretmen görüşleri anlamlı biçimde
farklılaşmaktadır. Kamu ve özel okul öğretmenleri en çok “iş”leri ile; ikinci olarak
“meslektaş”ları ile; üçüncü sırada “yönetici”leri ve son sırada “okul”ları ile uyum
göstermektedir. Araştırma sonuçlarına dayalı olarak geliştirilen öneriler şöyledir.
1. İşlemsel sözleşme algısının mesleğe yeni başlayan ve mesleki kıdemi en fazla
olan öğretmenlerde en yüksek olduğu hatırlanırsa, bunun ilişkisel sözleşme
algısına dönüştürülebilmesi için, yöneticilerin bu grupta yer alan çalışanların
gereksinimlerini ve beklentilerini karşılamak noktasında daha özenli davranması
gerekmektedir. Ayrıca yöneticilerin, öğretmenlerin yeterliklerine uygun görevler
vermesi, işlerine uyum sağlamalarını kolaylaştırabilir.
2. Araştırma sonuçlarına göre öğretmenler, okuldan sağladıkları yarar oranda okula
katkı sunmaktadırlar. Okul yönetimlerinin, özellikle mesleğe ya da okulda yeni
göreve başlayan öğretmenler ile beklentilerini açıkça paylaşması psikolojik
sözleşme algısını olumlu yönde etkileyecektir.
3. Psikolojik sözleşme kavramının karşılıklılık algısına dayandığı hatırlanırsa, bu
çalışmanın çalışanın öznel algısını sınırlı bir perspektiften yansıttığı ileri
sürülebilir. Psikolojik sözleşme kavramının anlaşılmasında çalışanın algısını
merkeze alan araştırmalar çoğunlukta olsa da, alanyazında karşılıklı tarafların algısının araştırılması da önerilmektedir. Bu önermeden hareketle,
araştırmacılara okul yönetiminin ve çalışanların karşılıklı psikolojik sözleşme
algısını kapsayan bir bakış açısını bir araya getirerek bu yapıyı çift yönlü analiz
etmeleri önerilebilir.

Anahtar Kelimeler

Psikolojik sözleşme, iş çevresine uyum, kamu okulu öğretmenleri, özel okul öğretmenleri