EŞKIYA ALİŞİR YAHUT SAZ ŞAİRİ TAKİ: TARİHSEL ETNOMÜZİKOLOJİ BAĞLAMINDA KOÇGİRİLİ ALİŞER EFENDİ’NİN MÜZİK ESERLERİ

Yıl 2019, Sayı: 15, 51 - 68, 31.12.2019

Ulaş Özdemir

https://doi.org/10.31722/ejmd.668481

Öz

Ses kayıt teknolojisinin 19. yüzyılda ortaya çıkışı, etnomüzikolojinin bir bilim dalı olarak gelişimine önemli etki yapmıştır. Özellikle alan çalışmalarında ses kayıt cihazlarının kullanılması, günümüze kadar kültürel bir miras olarak gelen ses kayıt arşivlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Günümüzde tarihsel etnomüzikoloji yaklaşımıyla ele alınan tarihsel müzik kayıtları, kayıtların yapıldığı dönemin müzik icrası ve müzikle ilişkili diğer konuların çalışılması açısından önemli kaynaklardır. Bu makalede, Türkiye’de Cumhuriyet’in erken dönem resmî derleme çalışmalarında eserleri kaydedilmiş olan Koçgirili Alişer Efendi’nin müzik eserleri incelenmektedir. Taki mahlaslı bir “saz şairi” olan Alişer Efendi, aynı zamanda resmî belgelerde “Eşkıya Alişir” olarak nitelenen, Koçgiri İsyanı’nın (1920-21) önderlerinden birisidir. Yazdığı müzik eserleri günümüzde de popüler olarak icra edilen Koçgirili Alişer Efendi, Türkiye’de farklı müzikal kimliklerin inşasında önemli rol oynamış tarihi bir figürdür. Tarihsel perspektiften ele alınan bu konuyla ilgili olarak dönemin etnografik çalışmaları, arşiv belgeleri ve Alişer’le bizzat görüşmüş kişilerin anlatımları incelenmektedir. Makalede, Koçgirili Alişer Efendi’nin eşkıyalık ile saz şairliği arasındaki hayatı ve eserleri, tarihsel etnomüzikoloji bağlamında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Koçgirili Alişer Efendi, Taki, Saz Şairi, Halk Müziği, Tarihsel Etnomüzikoloji

Bandit Alişir or Bard Taki: Musical Pieces of Koçgirili Alişer Efendi in the Context of Historical Ethnomusicology

Öz

The emergence of sound recording technology in the 19th century has had a major impact on the development of ethnomusicology as a discipline of science. The use of sound recorders, especially in field studies, has led to the emergence of sound recording archives, which have become as cultural heritage till today. Historical music recordings, which are handled by historical ethnomusicology approach in the present day, are important sources for studying music during the period of recording as well as other issues related to music. This article examines the musical works of Koçgirili Alişer Efendi, whose works were collected in the early official fieldworks of the Turkish Republic. Alişer Efendi was a bard with pseudonym Taki, as well as he was described as “the bandit Alisir” in the official documents as the leader of the Koçgiri Rebellion ( 1920-21). Koçgirili Alişer Efendi, whose music works are still popular, is a historical figure who played an important role in the construction of different musical identities in Turkey. The ethnographic studies of the period, archival documents and narratives of the people who personally met Aliser are examined in relation to this issue which is taken from historical perspective. In this article, Koçgirili Alişer Efendi’s life and musical works between being bandit and bard, have been evaluated in the context of historical ethnomusicology.

Anahtar Kelimeler

Koçgirili Alişer Efendi, Taki, Bard, Folk Music, Historical Ethnomusicology

Kaynakça

• Akyürekli, M. (2016). Koçkıri Kırımı (1920-1921). İstanbul: Tarih Kulübü Yayınları.
• Altınok, B. Y. (2013). Sıdkî Baba Dîvânı. Ankara: Sistem Ofset.
• Aslan, M. (2010). Müzik ve Kültürel Kökler Bağlamında Dersim Müziği. Aslan, Ş. (Der.), Herkesin Bildiği Sır: Dersim (ss. 197-220). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baran, M. (2011). Koçgîrî (Kuzey-Batı Dersim). Ankara: Saresur-Kızılbaş Yayınevi.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030_10_00_00_110_741_9_1-6.
• Bayrak, M. (haz.). (1994). Açık-Gizli/Resmî-Gayrıresmî Kürdoloji Belgeleri. Ankara: Özge Yayınları. Bayrak, M. (2010). Dersim – Koçgiri. Ankara: Özge Yayınları.
• Berlin, G. ve Simon, A. (2002). Music Archiving in the World. Berlin: VWB, Verlag für Wissenschaft und Bildung.
• Bohlman, P. V. (2015). Dünya Müziği. (H. Gür, Çev.). Ankara: Dost Yayınevi.
• Bruinessen, M. v. (2000). Kürtlük, Türklük, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mücadeleleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bulut, F. (2005). Dersim Raporları. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Cengiz, D. (2010). Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi: Sey Qaji (1860-1936). İstanbul: Horasan Yayınları.
• Çiçek, E. A. (1999). Koçgiri Ulusal Kurtuluş Hareketi. Stockholm: Apec Yayınları.
• Dersimi, A. (Der.). (2010). Dersim – Koçgiri Direnişleri: Alişêr Efendi ve Zarife Xatun. İstanbul: Peri Yayınları.
• Dersimi, M. N. (1986). Hatıratım. Stockholm: Roja Nû Yayınları.
• Dersimi, M. N. (1997). Kürdistan Tarihinde Dersim. İstanbul: Doz Basım Yayın.
• Dersimi, M. N. (2016, 26 Ağustos). Dağlar Dağlar ©Baran Müzik Yapım. Erişim tarihi: 20.07.2018, https://www.youtube.com/watch?v=KY5CDNRCL2c
• Elçi, A. (1997). Muzaffer Sarısözen (Hayatı, Eserleri ve Çalışmaları). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erkan, S. (2016). Kültürel Miras ve Müzik: Türkiye’de Müzik Arşivi Sorunsalı ve Dünyada Müzikal Miras Yönelimleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 24, 91-110.
• García, M. A. (2017). Sound Archives Under Suspicion. Ziegler, S., Åkesson, I., Lechleitner, G. ve Sardo, S. (Ed.). Historical Sources of Ethnomusicology in Contemporary Debate (p. 10-20). Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
• Gazimihal (Kösemihal), M. R. (1929). Şarkî Anadolu Türküleri ve Oyunları. İstanbul: İstanbul Konservatuarı Neşriyatı.
• Gilbert, S. (2005). Music as Historical Source: Social History and Musical Texts. International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, 36(1), 117-134.
• Greve, M. ve Şahin, Ö. (Haz.) (2019). Anlatılamazı İfade Etmek: Yeni Dersim “Sound”unun Oluşumu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Halk türküleri. (1930). Kitap 13. İstanbul: İstanbul Konservatuarı.
• Kemali, A. (1992). Erzincan. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Kolukırık, K. (2014). Osmanlı Devleti’nde İlk Resmî Konservatuvar Olan Dârülelhan’da Derleme ve Yayım Faaliyetleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 35, 479-498.
• Landau, C. ve Fargion, J. T. (2012). We're All Archivists Now: Towards a more Equitable Ethnomusicology. Ethnomusicology Forum, 21(2), 125-140.
• McCollum, J. ve Hebert, D. G. (Ed.). (2014). Theory and Method in Historical Ethnomusicology. Lanham: Lexington.
• Munzuroğlu, D. (2015). Alişer. İstanbul: Fam Yayınları.
• Öz, B. (2015). Belgelerle Koçgiri Olayı. İstanbul: Can Yayınları.
• Özcan, M. (2003). “Kürdün Gelini” (Notalarıyla Tunceli Halk Türküleri ve Oyun Havaları). Ankara: Kalan.
• Özdemir, U. (2018). Between Debate and Sources: Defining Alevi Music. Weineck, B. ve Zimmermann, J. (Ed.), Alevism Between Standardisation and Plurality: Negotiating Texts, Sources and Cultural Heritage (ss.165-193). Berlin: Peter Lang.
• Zimmermann, J. (2019). Notanın Otoritesi, Otoritenin Notası: Türkiye'de Nota-Merkezli Resmî Halk Müziğinin Yapısökümü. Rast Müzikoloji, 7, 2122-2148.
• Rice, T. (1987). Toward the Remodeling of Ethnomusicology. Ethnomusicology, 31(3), 469-488.
• Seeger, A. (1986). The Role of Sound Archives in Ethnomusicology Today. Ethnomusicology. 30(2), 261-276.
• Seeger, A. ve Chaudhuri, S. (Ed.). (2004). Archives for the Future: Global Perspectives on Audivisual Archives in the 21st Centruy. Calcutta: Seagull.
• Sevgen, N. (1950). Yakın Tarihin Esrarla Örtülü Hâdiseleri ve Koçkirili Alişir. Tarih Dünyası, 9, 377-381; 395.
• Sevgen, N. (2003). Zazalar ve Kızılbaşlar. Ankara: Kalan Yayınları.
• Soileau, D. K. (2017). Koçgiri isyanı: Sosyo-tarihsel Bir Analiz. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Stokes, M. (1998). Etnisite, Kimlik, Müzik. (A. Yılmaz, Çev.). Dans Müzik Kültür: Folklora Doğru, 63, 123-148.
• Şahin, B. (2003). Kenzi Mahfi Esrarı Hak. İstanbul.
• Şenel, S. (1991). Cumhuriyet Dönemi’nde Türk Halk Müziği Araştırmaları. Folklor/Edebiyat, 17, 99-128.
• Taş, C. (2011). Dağların Kayıp Anahtarı: Dersim 1938 Anlatıları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Thram, D. (2014). The Legacy of Music Archives in Historical Ethnomusicology: A Model for Engaged Ethnomusicology. McCollum J. ve Hebert D. G. (Ed.), Theory and Method in Historical Ethnomusicology, 309-336. Lanham: Lexington.
• Turhan, S. ve Handan K. (2012). Tunceli Halk Türküleri. Ankara: Tunceli Valiliği. Uğur, N. H. (2001). Derebeyi ve Dersim. Ankara: Kalan Yayınları.
• Widdess, R. (1992). Historical Ethnomusicology. Myers, H. (Ed.), Ethnomusicology: An Introduction (ss. 219-237). New York: W. W. Norton.
• Ziegler, S., Åkesson, I., Lechleitner, G. ve Sardo, S. (Ed.). (2017). Historical Sources of Ethnomusicology in Contemporary Debate. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing.