Mythological Elements in the Depiction of Mahdī Among G̲h̲ulāt Shīʿa

Yıl 2023, , 629 - 659, 31.12.2023

Muhammed Cihat Oruç

https://doi.org/10.18403/emakalat.1375878

Öz

In the history of humanity, nearly all known religious traditions incorporate a future savior idea. Throughout the history, it is evident that the belief of a savior has evolved and enriched itself with various symbolic motifs, acquiring mythological dimensions Similarly, mythological accounts from numerous cultures from ancient times have themes similar to savior idea. In the early period of the communities of G̲h̲ulāt Shīʿa within Islamic culture, it is noteworthy that some motifs can be traced in the concept of the Mahdi, woven around the savior idea present in Middle Eastern religious traditions and mythological narratives. In this context, we believe that considering the mythological elements, which are the products of collective imagination of the humanity, is of great importance in order to understand the various aspects of savior belief. Our study aims, in this regard, to draw attention to certain mythological images present in the early Shiite sects' understanding of the Mahdi, through a comparative analysis with the mythic narratives of other religions and societies. In this study, we have employed a methodology rooted in the fundamental principles of general science, including description, explanation, comparison, establishing relationships, and interpretation.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Savior, Ghulāt Shīʿa (extremist Shīʿīs), Mahdī, Mythology

Gulât-ı Şîa’nın Mehdi Tasavvurunda Mitolojik Unsurlar

Öz

İnsanlık tarihinde bilinen dinî geleneklerin tamamına yakınında gelecekte ortaya çıkacak bir kurtarıcı fikri bulunmaktadır. Bu düşünce veya inancın tarihî süreçte çeşitli sembolik motiflerle zenginleşerek mitolojik bir boyut kazandığı görülmektedir. Aynı şekilde antik dönemlerde farklı medeniyetlere ait mitolojik anlatılarda bu düşünceyi yansıtan temalar yer almaktadır. İslam kültüründe erken dönem Şiî gulât kesimlerin mehdî tasavvurlarında da Ortadoğu dinî gelenek ve mitolojik anlatılarında geçen kurtarıcı düşüncesi etrafında örülen efsanelerden bazı motifler dikkat çekmektedir. Bu bağlamda, kurtarıcı inancının farklı yönlerini anlamak için insanlığın kolektif hayal gücünün ürünü olan mitolojik unsurları göz önünde bulundurmanın büyük bir öneme sahip olduğunu düşünmekteyiz. Çalışmamız bu noktada, karşılaştırmalı bir değerlendirme ile, diğer din ve toplumların mitsel anlatıları ile ilk aşırı Şiî kesimlerin mehdî anlayışında bulunan bazı mitolojik imgelere dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, genel bilim metodolojisinin temel prensiplerine dayalı olarak tanımlama, açıklama, karşılaştırma, ilişki kurma ve yorumlama yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Kurtarıcı, Gulât-ı Şîa, Mehdî, Mitoloji

Kaynakça

• Adam, Baki. Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat. Ankara: Seba Yayınları, 1997.
• Armstrong, Karen. Mitlerin Kısa Tarihi, çev. Dilek Şendil. İstanbul: Alfa Yayınları, 2013.
• Ateş, Mehmet. Mitolojiler ve Semboller. İstanbul: Aksiseda Matbaası, 2001.
• Avcu, Ali. İslam’ın İlk Marjinalleri Gulat-ı Şia. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Ayğan, Fadıl. “Geleceğe Dönük Kurtarıcı Beklentisinin Apokaliptik Temelleri”, Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6/2 (2019), 225 – 259.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir Bağdâdî. el-Fark beyne'l-fırak ve beyânü'l-fırkati'n-naciye minhum. thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevseri. Kahire: Neşru’s Sakafeti’l- İslamiyye, 1367/1948.
• Batuk, Cengiz. Tarihin Sonunu Beklemek: Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003
• Belâzürî, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Cabir Belâzürî, Ensâbü’l-eşraf. thk. Riyaz Zirikli, Süheyl Zekkar. I-XIII. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Bunfinch, Thomas. Bunfinch’s Mythology. New York: Grosset & Dunlap, 1913.
• Cabiri, Muhammed Abid el-Cabiri. Arap Siyasal Aklı. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Campbell, Joseph. Batı Mitolojisi. çev. Kudret Emiroğlu. Ankara: İmge Kitabevi, 2003.
• Cohn, Norman. The Pursuit of the Millenium: Revolutionary Millenarians And Mystical Anarchrists of the Middle Ages. New York: Oxford University Press, 1970.
• Cross, Frank Moore. Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel. Cambridge: Harvard University Press, 1997.
• Darmesteter, James. The Mahdi -Past and Present- New York: Harper & Brothers Publishers, 1885.
• Driver, G. R. Canaanite Myths and Legends. Edinburg: T&T. Clark, 1976.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. I-III. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Eliade, Mircea. Şamanizm, çev. İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi, 1999
• Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. çev. Sema Rifat. İstanbul: Om Kuram Yayıncılık, 2001.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1972.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak Eş‘arî. Makalatü'l-İslâmiyyin ve ihtilafü’l-musallin. thk. Naim Zarzur. I-II. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1426/2005.
• Gezgin, Deniz. Hayvan Mitosları. İstanbul: Sel Yayınları, 2007.
• Göcen, Gülüşan. Psikoloji, Mitoloji ve Din. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2018.
• Gündüz, Şinasi vd. Dinlerde Yükseliş Motifleri. İstanbul: Vadi Yayınları, 1996.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ile İnanç Arasında, Ortadoğu Dinsel Gelenekleri Üzerine Yazılar. İstanbul: Hikav Yayınları, 2018.
• Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
• Ḥassân b. Sâbit el-Enṣârî, Dîvânu Ḥassân b. Sâbit el-Enṣârî, şrh. Abdullah Muhennâ. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994.
• İbn Sa‘d,, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d, b. Meni ez-Zühri, Tabakatü’l-kübrâ: tabakatü'l-hamise mine's- sahabe. thk Ali Muhammed Ömer. I-XI. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1421/2001.
• İbn Haldun, Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. I-II. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. I- V. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, ts.
• İbnü’n-Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak İbnü’n-Nedim. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Darü’l-Ma’rife, 1997.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer Tahir b. Muhammed el-İsferâyînî. et-Tabsîr fî’d-din ve temyizü’l-firkati’n- nâciyye’ani’l-firaki’l-halikin. thk. Kemal Yusuf el-Hut. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Kâ‘b b. Züheyr. Ebü’l-Mudarrab (Ebû Ukbe) Kâ‘b b. Züheyr b. Rebîa, Divanu Ka’b b. Züheyr, thk. Ali Fe’ur. Beyrut: Daru’l Kutubi’l-İlmiyye, 1317/1997.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Kramer, Samuel Noah. Tarih Sümer’de Başlar. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Kummî. Sa’d b. Abdullah el-Eş‘arî Ebû Halef el-Kummî. Kitâbü’l-makalat ve’l-fırak. tsh. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matbaa-i. Haydârî, 1321.
• Kutlu, Sönmez. “Beklenen Kurtarıcı İnanışına Dayalı Siyasî ve Dini Hareketlerde Mehdîlik Tipolojileri”, Beklenen Kurtarıcı İnancı. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 291-352. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Lammens, Henri. “Le Sofiani: Héros National des Arabes Syriens”, Bulletin de l’Institut Français d Archéologie Orientale 21 (1923), 131-144.
• Leach, Maria - Jerome Fried. Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Legend. New York: Funk & Wagnalls, 1984.
• Mackenzie, Donald A. Çin ve Japon Mitolojisi. çev. Koray Akten. Ankara: İmge Kitabevi, 1995.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin el-Malatî, et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bida, thk. Muhammed Zahid b. Hasan el-Kevseri. Kahire: el-Mektebetü'l-Ezheriyye li't-Türas, ty.
• Meral, Yasin. Yahudi Dinî Literatüründe Mesih, Deccal ve Gog-Magog. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Nevbahtî. Ebû Muhammed Hasan b. Musa b. Hasan Nevbahtî. Fırakü’ş-Şîa. Beyrut: Menşuratu’r-Rıza, 1433/2012.
• Nişvan Himyeri, Ebû Saîd Nişvan b. Saîd b. Nişvan Himyeri. el-Hürü’l-in. thk. Kemal Mustafa. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1948.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “İslâm Tarihinin Mitolojik Kültüründen Kaynaklanan Sosyo-Politik Problemi: Mehdilik ve Mehdici Hareketler”. Beklenen Kurtarıcı İnancı. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 17-34. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “İslâm’ın Temel İnançları Etrafında Oluşan “Mitolojik” Kültür: “İslâm Mitolojisi”. Milel ve Nihal 6/1 (2009), 137-163.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet & Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Pitard, Wayne T. “Just How Many Monsters Did Anat Fight (KTU 1.3 III 38–47)?” Ugarit at Seventy- Five, ed. K. Lawson Younger. Indiana: Eisenbrauns, 2007, 75-88.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Dinlerde Mehdî ve Mesih Tasavvuru. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2017.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Smith, Mark S. - Pitard, Wayne T. The Ugaritic Baal Cycle Volume II: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4. Leiden; Boston: E.J. Brill, 2009.
• Sular, Mehmet Emin. Modern İran’da Zerdüştîler. Ankara: Eski Yeni Yayınları, 2019.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. I-II. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1404.
• The Bhagavad-Gita: A New Translation. trans. George Feuerstein-Brenda Feuerstein. Boston: Shambhala, 2011.
• Usta, İbrahim. İslam Öncesi Arap Mitolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Wilkinson, Kathryn. Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller ve İşaretler. çev. Seda Toksoy. İstanbul: Alfa Yayınları, 2021.
• Yıldırım, Nimet. İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2012.
• Zorlu, Cem. Abbâsîlere Yönelik Dinî ve Siyasî İsyanlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.