The Influence of Ḥanafī-Māturīdism on the Determination of the Qualities of Ahl al-Sunnah wa’l-Jamāʿah in the Fourth Century: (The Example of al-Ḥakīm al-Samarqandī’s al-Sawād al-Aʿẓam)

Yıl 2024, , 234 - 262, 30.06.2024

Mustafa Keskin , Hatice Teber

https://doi.org/10.18403/emakalat.1452522

Öz

The main issue of our research is to reveal the influence of Hanafī-Māturīdism on the determination of the qualifications of the Ahl al-Sunnah wa’l-Jamāʿah in the fourth century of Hijra, with the example of al-Ḥakīm al-Samarqandī's al-Sawād al-Aʿẓam. In Samarqand, in this century, superstitions and bid'ah (innovation), which were created by the claims of the members of sects other than the main mass, spread in the society day by day. This situation created the necessity of determining the qualifications and principles of the "great majority". At the invitation of the Samānids, a large number of Ḥanafī scholars came to the region and started educational activities in Samarqand and the surrounding areas. Thus, Ḥanafiyya became an influential sect in the region. However, the influence of sects and factions such as the Muʿtazila, Shīʿa, Khārijiyya, and Murji ͗a continued. Ismail b. Ahmad (d. 295/907), the Samānid emir of the period commissioned al-Ḥakīm al-Samarqandī (d. 342/953) to determine and write down the qualitications of Ahl al-Sunna wa al-Jamāʿa in order to ensure that the people stay away from the superstitions and bidʿahs spread by non-Sunnī sects. Samarqandī was also a contemporary of Imam al-Māturīdī (d. 333/944). The fact that al-Māturīdī and al-Samarqandī grew up in the same time period, in the same region, and belonged to the same school of thought, brought up the influence of Ḥanafī-Māturīdism on al-Sawād al-Aʿẓam. This study aims to understand the relationship between Samarqandī's thoughts and the basic principles of belief of Ahl al-Sunna and to determine the position of Ahl al-Sunna within the diversity of sects in the Samarqand region. Samarqandī's work, which is based on sources from the early period of Hanafī-Māturīdī theology, is the first book to define the main structure in the broadest framework and to list its characteristics in items.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ahl al-Sunnah wa’l-Jamāʿah, al-Sawād al-Aʿẓam, al-Ḥakīm al-Samarqandī, Māturīdism

Hicrî Dördüncü Asırda Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at’in Vasıflarının Belirlenmesinde Hanefî-Mâtürîdîliğin Etkisi: (Hakîm Es- Semerkandî Es-Sevâdü’l-A’zam Örneği)

Öz

Hicrî dördüncü asırda Semerkant bölgesinde Sevâdü’l-A’zam adı verilen ana kitle dışındaki mezhep mensuplarının ortaya attığı iddiaların meydana getirdiği hurafe ve bid’atlerin her geçen gün toplumda yayılması, “büyük çoğunluğun” yani Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at’in vasıf ve ilkelerinin belirlenmesi zaruretini ortaya çıkarmıştır. Sâmânîler’in davetiyle çok sayıda Hanefî uleması bölgeye gelerek Semerkant ve civarında eğitim-öğretim faaliyetlerini başlatmıştır. Böylelikle Hanefîlik, bölgede etkili bir mezhep haline gelmiştir. Ancak Mu’tezile, Şiîlik, Hâricîlik ve Mürcîlik gibi diğer mezhep ve fırkaların etkileri de devam etmiştir. Dönemin Sâmânî emiri İsmail b. Ahmed (ö. 295/907), gayri Sünnî mezheplerin yaydığı hurafe ve bid’atlerden halkın uzak durmasını temin etmek maksadıyla Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at’in vasıflarının tespit edilip yazılması için Hakîm es-Semerkandî’yi (ö. 342/953) görevlendirmiştir. Döneminin önde gelen Hanefî ulemasından olan Semerkandî, aynı zamanda İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) çağdaşıdır. Mâtürîdî ve Semerkandî’nin aynı tarihlerde, aynı coğrafyada ve aynı düşünce okuluna mensup olmaları, Hanefî-Mâtürîdîliğin es-Sevadü’l-A’zam’a tesirini gündeme getirmiştir. Bu çalışma, Semerkandî'nin düşünceleriyle Ehl-i Sünnet'in temel inanç prensipleri arasındaki ilişkiyi anlamayı ve Semerkant bölgesindeki mezhep çeşitliliği içinde Ehl-i Sünnet'in konumunu belirlemeyi amaçlamaktadır. Semerkandî'nin, Hanefî-Mâtürîdî kelâmının erken dönemine ait kaynaklara dayanılarak yazılmış olan bu eseri, ana bünyeyi en geniş çerçevede tanımlayan ve vasıflarını maddeler halinde sıralayan ilk kitap olma özelliğini taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’at, es-Sevâdu’l-A’zam, Hakîm es-Semerkandî, Mâtürîdîlik

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kuru-mu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: En-sar Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Ak, Ahmet. “Ebû Mansur el-Mâturîdî’nin Mürcie’ye Bakışı”. Dinî Araştırmalar 8/24 (2006), 193-202.
• Ak, Ahmet. Selçuklular Döneminde Maturidilik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2019.
• Akın, Murat. “Hakîm es-Semerkandî’nin ‘es-Sevâdü’l-A’zam’ İsimli Eseri Bağlamında Mâtüridî Akâid Eserlerinde Fıkhî Konulara Yer Verilmesinin Muhtemel Nedenleri”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 47 (2017), 103-118.
• Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “Mu’tezilî Literatüre Göre Ebû Hani-fe’nin Mezhebî Kimliği”. Turkish Studies: Social Sciences 14/5 (2019), 1957-1971.
• Arıkan, Adem. “Es-Sevâdu’l-Azam’ın Farklı Nüshaları ve Müellifle-ri Üzerine”. Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süley-man Gezer. 23-36. Ankara/Türkistan, 2019.
• Arıkan, Adem vd. Mezhepler Konusunda Bilinmesi Gereken 88 So-ru. ed. Mehmet Ümit. İstanbul: Beyan Yayınları, 2019.
• Aruçi, Muhammed. “es-Sevâdü’l-A‘zam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/578-579. TDV Yayınları, 2009.
• Avcı, Metin. İmam Maturîdî’nin Fikirlerinde Ebû Hanîfe’nin Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• Aydınlı, Osman. “Horasan-Maveraünnehir Bölgesi Alimlerinden Hakîm Es-Semerkandî’nin Mu’tezile’ye Yönelik Eleştirileri”. Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süleyman Gezer. 505-518. Ankara/Türkistan, 2019.
• Aydınlı, Osman. Semerkant Tarihi Fethinden Sâmânîler’in Yıkılışına Kadar (93-389/711-999. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Bardakçı, Mehmed Necmeddin. “Samaniler Devrinde Batınîlerle Mücadele ve Hakîm Tirmizî’nin Bu Sürece Katkısı”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 60 (Aralık 2023), 202-221.
• Baysal, Sıddık. Ebû’l-Berekât en-Nesefî’nin Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl Adlı Eserinde Tefsir Te’vîl İlişkisi. Ankara: An-kara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Beyazîzâde Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin İtikadî Gö-rüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Can, Mustafa. “Hakîm es-Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/193-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Can, Mustafa. Hakim es-Semerkandi ve es-Sevadü’l Azam’ı. İstan-bul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Çınar, Bayram. “İslâm Kültür Geleneğinde ‘Savâdu’l-A’zâm”. Kaf-kas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (Temmuz 2021), 873-899.
• Daftary, Ferhat. “Emeviler Döneminde ve Abbasilerin İlk Dönemle-rinde İran, Horasan ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi ve Milliyet-çi Hareketler”. çev. Mehmet Atalan. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 4/2 (Ocak 2009), 139-158.
• Dalkılıç, Mehmet. 101 Soruda İslam Mezhepleri. İstanbul: Duruş Yayınları, 2022.
• Dalkılıç, Mehmet. “Ehl-i Sünnet” Mezhebinin ‘İman’ ve ‘İslam’ Ta-nımının Toplumsal Barış ve Hoşgörü Bakımından Günümüz-deki Anlamı”. Din ve Dünya Barışı: Uluslararası Sempozyum, 26-28 Nisan 2007. 463- 476. İstanbul, 2008.
• Dalkılıç, Mehmet. “Eş’arî’ye Göre Mürcie Mezhebinin Görüşleri ve Mürcie Fırkalarının Ayrılık Noktaları”. İstanbul Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 9 (2004), 87-119.
• Dalkılıç, Mehmet. İbn Hazm’a Göre İslam Mezhepleri. İstanbul: Lale Kitabevi, 2005.
• Demir, Hilmi. “Hoca Ahmed Yesevi’yi Hanefi Matüridi Kültür Hav-zasına Bağlayan Ard Alan ve Hakim es- Semerkandi”. I. Ulusla-rarası Hoca Ahmed Yesevi Sempozyumu Bildirileri. ed. Ahmet Kartal. 637-647. Ankara: Ahmet Yezevi Üniversitesi, 2017.
• Ebû Hanîfe, İmâm‐ı Â’zam. “el-Âlim ve’l-müte’allim”. çev. Mustafa Öz. İmâm‐ı Â’zam’ın Beş Eseri. 9-32. İstanbul: İFAV Yayınları, 1992.
• Eraslan, Yunus. “Orta Asya’da Hikmet Anlayışı ve Hakîm Geleneği (Hakîm Es-Semerkandi Örneği)”. Orta Asya’dan Anadolu’ya il-min Yolculuğu. ed. Yakup Koçyiğit - Kariev Aiitmamat. Karabük: Karabük Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İs-tanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansik-lopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gölcük, Şerafettin - Toprak, Süleyman. Kelâm. Konya: Selçuk Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Hakîm es-Semerkandî. Es-Sevâdü’l-Â’zam. İstanbul: Yasin Yayıne-vi, 2013.
• Hakîm es-Semerkandî. Terceme-i es-Sevâdü’l-A’zam. nşr. Abdul-hay Habîbî. Tahran, 1348/1969.
• Hakîm es-Semerkandî, Ebu’l-Kasım. Kelime Anlamlı ve Açıklamalı es-Sevâdü’l-A’zam Tercümesi. çev. Talha Alp. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2007.
• Hakîm es-Semerkandî, Ebû’l-Kâsım. Sevadu-l A’zam Tercümesi ve Kelime Anlamı. haz. Ali Kara. İstanbul: Kitap Kalbi Yayıncılık, 2022.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ahvâ ve’n-nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Mâce. Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İnal, İbrahim Hakkı. “İbn Temiyye ve Mürcie”. İslâm Bilimleri Araş-tırmaları Dergisi = Journal of Islamic Sciences Researches 2 (2016), 6-21.
• Kalaycı, Mehmet. “İmam Mâturîdî Ve Mâturîdî Kelamcılığının Yeni-den Keşfedilmesinde Eşariliğin Rolü”. Eskiyeni 25 (Temmuz 2012), 31-38.
• Karaağaç, Hilmi. “Hakim Es-Semerkandî’ye Göre Sevâdü’l-A’zam ve Diğerleri”. Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına Geçmişten Günümüze Türkistan: Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu. ed. Süley-man Gezer. 259-271. Ankara/Türkistan, 2019.
• Keskin, Mustafa. “Hakîm es-Semerkandî’nin Hâricîlere Yönelik Eleştirileri”. Rize İlahiyat Dergisi 24 (Ekim 2023), 103-116.
• Kutlu, Sönmez. “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. haz. Sönmez Kutlu. 25-66. Anka-ra: Otto Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie Mezhebi: Doğuşu, Fikirleri, Edebiyatı ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Ocak 2002), 168-210.
• Kutlu, Sönmez. “Orta Asya’da Türkler ve İslâm Tasavvuru”. Orta Asya’da İslâm Temsilden Fobiye. ed. Muhammet Savaş Kafkas-yalı. 737-765. Ankara/Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2012.
• Lâmişî. Kitâb fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdulmecîd Turkî. Beyrut, 1995.
• Madelung, Von Wilferd. “Horasan ve Maveraünehir’de İlk Mürcie ve Hanefiliğin Yayılışı”. çev. Sönmez Kutlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/3-4 (1992), 239-247.
• Mahdi, Mohammad Yasir. “Türk-İslam Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 9/18 (Aralık 2011), 219-241.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed el-. Ahsenü’t-Tekasim fi Ma’rifeti’l-Ekalim. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed el-. Ahsenü’t-Tekâsîm fî Maʿrifeti’l-Ekâlîm. nşr. M. J. de Goeje. Leiden, 1977.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhid / Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. haz. Ahmet Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi. ed. Yusuf Şevki Yavuz. çev. Fadıl Ayğan. İstanbul: Ensar Yayınları, 2022.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fî’t-Tefsîr Ömer Nesefi Tefsiri. çev. Muhammet Coşkun. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. et-Temhîd fî usuli’d-dîn. nşr. Abdülhay Kâbîl. Kahire, 1407.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsiratü’l-edille fi’l-kelâm. nşr. Cl. Salame. 2 Cilt. Dımaşk, 1990.
• Nesefî, Ömer. İslam İnancının Temelleri Akaid. çev. M. Seyyid Ah-sen. Bayrak Yayınları, 15. Basım, 1994.
• Onat, Hasan - Ateş, Orhan. “Haricilik”. İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat - Sönmez Kutlu. 63-89. Ankara: Grafiker Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezîle İle Ehl‐İ Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2015), 121-146.
• Özcan, Hanifi. “Maturidiliğin Oluşumu ve Türkler Arasında Yayılı-şı”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. 303-312. Ankara: Otto Yayın-ları, 7. Basım, 2017.
• Özen, Şükrü. “IV. (X.) yüzyılda Mâverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu’tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 9 (2003), 49-85.
• Özen, Şükrü. “İmam Ebû Mansûr el-Mâtüridî’nin Fıkıh Usûlünün İnşası”. İmam Mâturîdî ve Maturidilik. 221-262. Ankara: Otto Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 28/146-151, 159-165. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Semerkandî, Alâuddîn. Mîzanu’l-usûl fî netâici’l-ukûl. nşr. Mu-hammed Zeki Abdulber. Katar, 1984.
• Şahin, Mehmet Kenan. “Mâtürîdî Kelâmcısı Hakîm es-Semerkandî’nin (342/953) Sem’iyyât’a Dair Görüşleri”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2015), 15-41.
• Teftâzânî, Sa’deddîn. El-Makâsıd Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkan-lığı Yayınları, 2019.
• Tirmizî. el-Câmiʻu’s-Sahîh=Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Topaloğlu, Bekir. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 28/151-157. Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Turan, Osman. “Türkler ve İslâmiyet”. A. Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 4 (1946), 457-485.
• Usta, Aydın. İlk Müslüman Türk Devleti Sâmânîler (874-1005). İs-tanbul: Selenge Yayınları, 2023.
• Usta, Aydın. “Sâmânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 36/64-68. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Usta, Aydın. “Sâmânîler Döneminde Hanefî Mezhebi”. Devirleri Ay-dınlatan Meş’ale: İmâm-ı A’zam Uluslararası Sempozyum Tebliğ-ler Kitabı, 28-30 Nisan 2015. haz. Ahmet Kartal-Hilmi Özden. 237-240. Eskişehir, 2015.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 2. Basım, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/525-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mâtürîdiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/165-175. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Yeprem, Mustafa Saim. Mâtürîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi. Anka-ra: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.