Imam Māturīdī’s Balance of Reason and Revelation in the Relationship between Religion and Politics: an Epistemological Approach

Yıl 2024, , 722 - 759, 31.12.2024

Mehmet Fatih Tunç , Ömer Faruk Teber

https://doi.org/10.18403/emakalat.1570164

Öz

In the philosophical and theological structure of Islam, Māturīdī has increasingly become a focal point of interest, particularly regarding his views on the relationship between religion and politics. In the tradition of Islamic thought, the relationship between religion and politics centers on how to establish a balance between unchanging religious principles and politics, which is shaped by time and society. Māturīdī approaches this balance through a unique relationship he establishes between reason and revelation. According to him, while reason is used to understand religious rulings and make political decisions, revelation ensures that these decisions are grounded in divine authority. Māturīdī’s approach facilitates the harmonious functioning of religion and politics, contributing significantly to Islamic political thought. Māturīdī’s epistemological perspective on the relationship between religion and politics is based on the combined action of reason and revelation. The emphasis here is not on the presentation of specific knowledge but on how knowledge is obtained and to what extent it is reliable. This perspective aims to produce knowledge applicable in social and political spheres. The article aims to provide significant contributions to Islamic thought and modern political debates.The article is expected to bring to the forefront and enable a more detailed discussion of Māturīdī’s views on the relationship between religion and politics, focusing on the balance between reason and revelation, his understanding of interpretation (ta’wīl), his epistemology, the distinction between faith and deeds (īmān and ‘amal), and the differentiation between religion (dīn) and law (sharī‘a).

Anahtar Kelimeler

History of Islamic sects, Māturīdī, Reason-Revelation, Religion, Politics.

Etik Beyan

Bu çalışma Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Prof. Dr. Ömer Faruk Teber danışmanlığında yapılan “İmam Mâturîdî’de Din Siyaset İlişkisi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

İmam Mâtürîdî’nin Din – Siyaset İlişkisinde Akıl ve Vahiy Dengesi: Epistemolojik Bir Yaklaşım

Öz

İslâm’ın kelâmî yapılanmasında öne çıkan Mâtürîdî, din-siyaset bağlamındaki görüşleri de gittikçe ilgi odağı haline gelmiştir. İslâm düşünce geleneğinde din ve siyaset arasındaki ilişki, değişmez dinî ilkelerle zamana ve topluma göre şekillenen siyaset arasındaki dengenin nasıl kurulacağı üzerine yoğunlaşır. O, bu dengeyi akıl ve vahiy arasında kurduğu özgün ilişkiyle ele alır. Ona göre akıl, dinî hükümleri anlamada ve siyasal kararlar almada kullanılırken, vahiy bu kararların ilahî otoriteye dayandırılmasını sağlar. Mâtürîdî’nin bu yaklaşımı, din ve siyasetin uyumuna ve İslâm siyaset düşüncesine önemli bir katkı sunar. Mâtürîdî’nin din-siyaset ilişkisine yönelik epistemolojik düşüncesi, aklın ve vahyin birlikte hareket etmesine dayanır. Burada dikkat çekilen husus, belirli bir bilginin sunulması değil bilginin nasıl elde edildiği ve ne ölçüde güvenilir olduğudur. Bu düşünce, toplumsal ve siyasal alanda uygulanabilir olmasını sağlamaya yönelik bilgi üretme alanıdır. Makaleden İslâm düşüncesine ve modern siyasal tartışmalara önemli katkılar sunması hedeflenmektedir. Makâle, Mâtürîdî’nin din-siyaset ilişkisi üzerindeki düşüncelerinin odak noktasını oluşturan akıl-vahiy dengesi, te’vil anlayışı, bilgi anlayışı, İman-amel ayrımı, Din-şerîat ayrımı düşüncesi, onun din-siyaset bakış açısının daha sistematik şekilde gündeme gelmesine ve konunun daha detaylı tartışılmasına zemin hazırlayacağı beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mezhepler Tarihi, Mâtürîdî, Akıl-Vahiy, Din, Siyaset.

Etik Beyan

Bu çalışma Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Prof. Dr. Ömer Faruk Teber danışmanlığında yapılan “İmam Mâturîdî’de Din Siyaset İlişkisi” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Mâtürîdî’nin Şükür Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 47/ 2, (2006), 185-194.
• Ak, Ahmet. Mâtürîdî Âlimlere Göre İlhamın Bilgi Kaynağı Olması Sorunu, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/ 2 (2014), 129-146.
• Ak Ahmet, Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, (İstanbul: Ensar Neşriyat 2017).
• Akgündüz, Ahmet. “Osmanlı Hukuku’nda Şer’î Hukuk-Örfî Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”. İslâmî Araştırmalar, 7/2 (1999), 117-122.
• Alper, Hülya.“İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi: Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”. Milelve Nihal, 7/2 (2010), 7-29.
• Aslan, İbrahim. “İmâm Mâtürîdî’nin Deist Eleştirilere Karşı Nübüvvet Savunusu”. Kelam Araştırmaları. 12/ 2 (2014), 33-54.
• Avcı, Metin. “İmam Mâtürîdî’nin ‘Din-Şeriat Ayrımı’ Anlayışında Ebû Hanîfe’nin Etkisi”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları. 11/1 (2018), 177-199.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2014.
• Aydın, Muhammed. “Mâtürîdî’nin Düşüncesinde Nübüvvetin Aklî Temellendirilmesi”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/20 (Temmuz/July 2021/2), 592-614.
• Bağdadî, Abdülkahir. el-Fark Beyne’l-Firak. nşr. M. Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Bakır, Abdülhalik. İktisadi ve İdari Yönden Hz. Ali Dönemi. Ankara: Mehter Yayınları, 1991.
• Bebek, Adil. “Kebire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/163-164. Ankara:TDV Yayınları 2002.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/ 423-427, Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Canikli, İlyas. “Siyasî Kültürde Sultana Dayanak Kabul Edilen Rivayet Üzerine Bir Değerlendirme”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 6/4, (2006), 265-295.
• Cerrahoğlu, İsmail. Kur’ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1968.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi., Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbu’l-İrşâd. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uvayza., (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997).
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâtürîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâtürîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri. - Milel ve Nihal-, 7/ 2, 67-93.
• Çalışır, Elif. “Hanefî Hukukçuların Nazarında Makâsıdü’ş-Şerîanın Gerçekleşme Yollarından Biri Olarak İstihsân”. Dergiabant 12/1 (Mayıs 2024), 300-312.
• Çelebi, İlyas. “Nazzâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/ 466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çınar, Bayram. “Felsefe-Kelam Tartışmalarında Bilginin Serüveni: Mâtürîdî Eksenli Bir Bilgi Tartışması”. 5/1, İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) (2020), 115-161.
• Ebû Hanife. “el-Âlim ve’l-Müteallim”, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İlahiyat Vakfı Yayınları, 1981.
• Eş‘âri, Ebu’l Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. 2019.
• Evkuran, Mehmet. “Ortaçağ Paradigması ve Siyasal Düşüncenin Evrimi”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2003), 37-58,
• Evkuran, Mehmet. Sünni Paradigmayı Anlamak: Bir Ekolün Politik ve Teolojik Yapılanması. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 2005.
• Diyârbekrî, el-İmâm Hüseyn b. Muhammed b. el-Hasan. Târîhu’l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs. thk. Abdullah Muhammed el-Halîlî. Beyrut: Dâru’l-Kutub el-İlmiyye. 2013.
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî’de Din, Siyaset Kültürü ve Yönetim Erki (Mülk/Devlet)”. Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası. 375-397. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2011.
• Düzgün, Şaban Ali. “Mâtürîdî ’nin Kur’ân Yorum Yöntemi”, Kelam Araştırmaları 10/1 (2012), 30-50.
• Düzgün, Şaban Ali. “Dinin Kaynağına İlişkin Tartışmalar”. İslâm İnanç Esasları. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları 2013.
• Gazâli, İhya-ı Ulum’d-Din., çev. Ali Arslan. İstanbul: Arslan Yayınları, 1971.
• Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen. “Abbasilerin İlk Döneminde Yönetim ve İslâm –İslâm’ın Siyasal Çöküşü”. çev. Saim Yılmaz. Sakarya Üniversitesi, İlahiyat, Fakültesi Dergisi 3 (2001), 489-500.
• Hakyemez, Cemil. “İtikadî Mezheplerin Görüşlerini Hadislerle Temellendirme Gayretleri”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2003), 59-88.
• Hanifi, Özcan. Mâtürîdî’de Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• lzutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahaddin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• İbn Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-Târîh, Beyrut :Dâru’s Sâdır, 1966.
• Kâdî Abdulcebbâr. Şerhu’l-Usuli’l-Hamse. çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karmış, Orhan. Tefsir İlminde Te’vilin Yeri ve Önemi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1975.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Mâtürîdî’nin Ahlak Kuramı”. Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Eki-i: Klasik ve Çağdaş Metinler Seçkisi III. Drl. Recep Alpyağıl, İstanbul: İz Yayınları, 2016.
• Kırbaşoğlu, Hayri. “Allah’ın Kelamı Olması Açısından Kur’an’ın Mahiyeti ile İlgili İhtilaflar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1986), 28/ 428.
• Koç, İsa, Haşviyye Fırkası. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 2015.
• Korkmaz Sıddık. İmam Mâtûrîdî ve Mezhep Eleştirileri. İstanbul: İz Yayınları, 2021.
• Koşum, Adnan. “Osmanlı Örfi Hukukunun İslâm Hukukundaki Temelleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/ 17 (2004), 146-160.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış’’. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7/ (Nisan 2006), 13-50.
• Kutlu, Sönmez. İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitabiyât Yayınları, 2002.
• Kutlu Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2008.
• Kutlu, Sönmez. “Ehl-i Sünnet Siyaset Anlayışının Dinî Temellerinin Sorgulanmasi”. e-Makâât Mezhep Araştırmaları 1/1 (Bahar 2008.), 7-26.
• Kutlu, Sönmez. (ed.) İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2011.
• Kutluboğa, Kāsım el-Hanefî. Tacü’t-Teracim Fî Tabakati Ulemai’l-Hanefiyye. nşr. İbrâhim Sâlih. Şam: Dârü’l- Kalem, 1996.
• Maden, Gülhan. Mâtürîdî Tefsirinde Makâsıdî Yorum. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mansûr. Kitâbü’t- Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mansur. Te’vilâtü’l-Kur’ân. çev. Bekir. Topaloğlu vd. 17 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015-2019.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b.Mansur. Te’vilâtü’l Kur’ân.
• thk. A. Vanlıoğlu vd.17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Mengüşoğlu, Takiyettin. İnsan Felsefesi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1988.
• Muhammed, Ebû Abdullâh. İ’lâmü’l-müvakkiîn an Rabbi’l-âlemîn. Yeni Delhi: Ensar Matbaası, 1895.
• Nesefî, Ebü’l-Mu’în Meymûn b. Muhammed., Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay – Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Pekcan, Ali. “Makâsıd Teorisinin Temel Parametreleri” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 3 (2004), 113-142
• Sağlam, Hadi. - Tuz, Selahattin. “Din ve Şeriat Sorunsalı Üzerine Bir Tahlil”. Universal Journal of Theology 2/4 (2017), 302-310.
• Sarıkaya M. Saffet. “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü.” e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 2/ (2010), 145-164.
• Saruhan, Müfit. “İnsan Haklarının Güvencesi Olarak Kur’ân’da İnanç Özgürlüğünün Temel İlkeleri”. İnsan Hakları ve Din Sempozyumu. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları (15-17 Mayıs 2009), 53-67.
• Şahin, Hasan. Mâtürîdî’ye Göre Din. Kayseri: Yeni Matbaa, 1987.
• Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-Nihal. nşr. Ahmed Fehmî Muhammed. 2. baskı, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1992.
• Şekeroğlu, Sami. Mâtürîdî’de Ahlak Problemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Şekeroğlu, Sami. “Matüridi’de Hikmet-Ahlak İlişkisi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (Haziran 2019), 135-150
• Şevki, Yavuz, “Halku’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997,
• Şık, İsmail. “Eş‘âri’nin Mu’tezile’den Ayrılmasının Nedenleri”. Çorum Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1, (Ocak-Haziran 2004), 291-294.
• Taylan, Necip. “Bilgi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 6/ 157-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Teber, Hatice Cerrahoğlu. Hûd b.Muhakkem el-Huvvâri’nin Tefsirinde Yorum Yöntemi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Tillich, Paul. İmanın Dinamikleri. çev. Fahrullah Terkan-Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2000.
• Tümer, Günay. “Çeşitli Yönleriyle Din”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (1987), 28/ 215.
• Tümer, Günay. “Din”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/ 462-464. İstanbul: TDV. Yayınları 1994.
• Türkgülü, Mustafa. “Günah Kavramı ve İman Problemi Haline Getirilen Büyük Günah/Kebire Hakkındaki Kelâmî Tartışmalar,” Diyanet İlmi Dergi 36/4 (2000), 63-88.
• Türkan, Mustafa. “Makâsıdü’ş-Şerîa İle İlgili Eserlerde Zarûriyyâtın Tertibi Sorunu”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2, 17/34 (2018), 439 – 462
• Topaloğlu, Bekir “Ebû Mânsur el-Mâtürîdî’nin Kelâmî Görüşleri”, ed. Sönmez Kutlu İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, (Ankara: Kitabiyât Yayınları, 2003), 195-220.
• Okumuş, Ejder. “İnsan Haklarına İnsanî Temelde İslâmî Yaklaşım Stratejileri”. Avrasya Hukuk Kurultayı Tebliğler Kitabı 478-508 Saraybosna: 2014.
• Okur, Kâşif Hamdi. “İslâm Hukuku Açısından Toplum Hukuk İlişkisi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 4/2 (Aralık 2020), 7- 46.
• Oral, Osman. “Mâtüridi’de Din-Siyâset İlişkileri ve Yönetim İlkeleri” I. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Tam Metin Kitabı 2018, 926-960.
• Öğük, Emine. Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminde Şer-Hikmet İlişkisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Önal, Recep. “İmam Mâtürîdî Teolojisinden Semantik Analizler: ‘Din, Şeriat, Hak Din ve İslâm’ Kavramları Örneği”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/ 1, (2015), 61-78.
• Özcan, Hanifi. Mâtürîdî’de Dînî Çoğulculuk. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Yayınları 2013.
• Özdeş, Talip. “Mâtürîdî’nin Din ve Şeriat Anlayışı”. Büyük Türk Bilgini İmam Matüridi ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 22-24 Mayıs 2009. 123-137, İstanbul: Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî ve Siyaset: Hilafetin Kureyşîliği Meselesi”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 22-24 Mayıs 2009, 524-548.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Mâtürîdî’nin Felsefe Algısı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 22/1 (Haziran 2022), 67-90.
• Ünverdi, Mustafa. “Mâtürîdî’de Siyaset Düşüncesi”. İlahiyat Akademi 16 (Aralık-2022).
• Yaltkaya, M. Şerafettin. “Türk Kelamcıları Osmanlılardan Evvel-1”. Darü’l-fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 23/1-19, İstanbul:1932,
• Yıldırım, Celal. Büyük Günahlar. Konya: Uysal Kitabevi, 1992.
• Yılmaz, Sabri. Kelâmda Te’vîl Sorunu. Ankara: Araştırma Yayınları 2009.
• Yılmaz, Sabri. “Genel olarak Din ve İslâm Dinî” İslâm İnanç Esasları ed. Vecihi Sönmez-Hilmi Karaağaç. İstanbul: Lisans Yayıncılık 2021.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Watt, William M. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998.