The Understanding of Gnostic “Redemptive Knowledge” and Its Reflections on Ismailism

Yıl 2019, Cilt: 12 Sayı: 2, 319 - 352, 31.12.2019

Ali Avcu

https://doi.org/10.18403/emakalat.644156

Cited By: 1

Öz

Islam has spread to a large geography during the period of Caliph Omar. In
these different geographies, many religions, sects, communities and other
groups have been encountered. Among these, a syncretic and heterodox
political-religious tradition with a gnostic character has gained an important
place in terms of providing intellectual and epistemic references to the
Shiite-esoteric religious understanding of Islam. In this article, the
relationship between the understanding of redemptive knowledge in the gnostic
traditions and esoteric knowledge (bâtın) in Ismailism will be discussed. The
aim of the article is not to reveal the organic relationship between the two
traditions or to compare the text with each other. The starting point of our
study is the thesis that a sociocultural interaction has emerged as a result of
the Islamization of the gnostic circles or the efforts of non-gnostic but
familiar circles to interpret new religion through this culture in the Middle
East and that the interaction takes place in its natural process. In this
article, it will be pointed out that the bâtin understanding of Ismailis that
overlap with the gnosis understanding of Gnostics and, new interpretations and
approaches had been developed at some points as a result of belonging to a
Muslim environment.

Summary

Islam came to a pagan society and
soon spread to different geographies and cultural environments. Especially with
the conquest of Mesopotamia and Khorasan since the period of caliph Omar, many
people from different religions, languages, cultures, and civilizations started
to live in Islamic lands. A significant portion of these became Muslims in a
short time. However, they carried their cultural heritage from the Middle East
geography to the new religion and social environment.

When Islam emerged, there was a
tradition of opposition in the heterodox circles of the Middle East, which
remained outside power, against the religious and political repression of
power. To survive, this tradition developed a syncretic understanding of
religion by exploiting the different religious and philosophical tendencies of
the Middle East. This rather gnostic tradition also actively used Hermetic, New
Platonist, and New Pythagorean philosophy. The common feature of these traditions, which differed
from each other depending on their social environment, was their epistemology
based on a gnostic perspective.

This tradition emerged for the first time in Islam as Bâtinî Shiism, and in
later periods it became more systematic structures such as Ismailism and
Nusayrism. Our aim in this article is to show how pre-Islamic gnostic religious
traditions and Ismaili understanding of bâtin are similar by comparing them at
the doctrine level.

As a result, we found that there was a great similarity between the gnostic
religions’ understanding of gnosis and the understanding of the bâtin in
Ismailism. This similarity stands out in matters such as what gnosis or bâtin
is, its origin, its relation to the zahir, its function, how to obtain it.

According to the Gnostics, gnosis is
the only redeemer knowledge that will save a person from this realm. The source
of gnosis is not the material realm in which we live, and it is knowledge sent
from the divine realm to the earth. One’s salvation is only possible if one
acquires this knowledge. However, one cannot acquire it through his efforts and
thus needs a guide to get it. Gnosis is hidden beneath the text so that it does
not fall into the hands of the persecutors.. Only an apostle chosen by God can
understand and explain it.

In all of the above-mentioned matters, the Ismailis put forward a
conception of the gnosis matching up with the gnostic religions. However, they
differentiated themselves from the Gnostics, especially at two points. The
first is about why gnosis is hidden beneath the zâhir. The Gnostics explain
this with gnostic dualism based on the Light (Nur)-Darkness (Zulmat)
distinction. According to this, the world is an arena where Light and Darkness
struggle. The material world we live in belongs to the Darkness, and the Light
fights the Darkness to save the souls of light that have fallen from the divine
realm to earth. Gnosis, which belongs to the divine realm in gnostic understanding,
has a nature that strengthens the supporters of the Light in this struggle.
Therefore, it should not fall into the hands of the supporters of the Darkness.
To strengthen their followers and save them from the bondage of darkness, the
Light sends the gnosis as redeemer knowledge, hiding it under the sacred text.
Thus, gnosis is prevented from getting into the hands of the supporters of
Darkness.

Anahtar Kelimeler

Gnosis, bâtin, Gnosticism, Hermetism, Ismailism, Extremist Shiites, Bâtinism

Gnostik ‘Kurtarıcı Bilgi’ (Gnosis) Anlayışı ve İsmaililik’teki Tezahürleri

Öz

İslam dini daha Hz. Ömer döneminde geniş bir coğrafyaya
yayılmıştı. Bu farklı coğrafyalarda pek çok din, mezhep, cemaat ve grupla
karşılaşıldı. Bunlar arasında gnostik karakterli, senkretik ve heterodoks bir
siyasi-dini gelenek, İslam’daki Şii-Bâtınî din anlayışına fikri ve epistemik
kaynaklık etme noktasında önemli bir yer edindi. Bu doğrultuda çalışmamızda
gnostik geleneklerin kurtarıcı bilgi anlayışının İsmaililik’teki “bâtın”
düşüncesi ile irtibatı ele alınacaktır. Çalışmanın amacı iki gelenek arasındaki
organik bağı ortaya koymak ya da metin karşılaştırması yapmak değildir.
Çalışmamızın hareket noktasını, Ortadoğu’daki gnostik çevrelerin İslamlaşması
ya da gnostik olmayan ancak onlarla temasa geçen çevrelerin bu kültür üzerinden
yeni dini yorumlama çabası neticesinde sosyokültürel bir etkileşimin zorunlu
olarak ortaya çıktığı ve bu ilişkinin kendi doğal süreci içerisinde
gerçekleştiği tezi oluşturmaktadır. Bu amaçla makalemizde İsmaililer’in bâtın
anlayışlarının Gnostikler’in gnosis anlayışı ile örtüşen noktalarına ve
Müslüman bir çevreye ait olmanın bir neticesi olarak bazı hususlarda ortaya
çıkarılan yeni yorum ve yaklaşımlara işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Gnosis, Gnostisizm, Hermetizm, bâtın, Bâtınîlik, Aşırı Şiiler, İsmaililik

Kaynakça

• AKYÜZ, Vecdi. Hilafetin Saltanata Dönüşmesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
• ALICI, Mehmet. “Nag Hammadi Literatüründe Gnostik Kozmogoni”. Milel ve Nihal 7/3 (Eylül-Aralık 2010), 145-165.
• ATALAN, Mehmet. “Şia’da Cifr İlminin Yeri” Dini Araştırmalar 9/25 (Mayıs-Ağustos 2006), 109-123.
• AVCU, Ali. Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
• AVCU, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
• AVCU, Ali. "Erken Dönem İsmâilîliğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII/2 (Sivas 2009), 267-287.
• AVCU, Ali. “Bâtınî Din Anlayışının Epistemik Temelleri”, Kur’an’ın Bâtınî ve İşârî Yorumu ed. Mustafa Öztürk. İstanbul: Kuramer, 2018.
• AVCU, Ali. “Bâtınî Ekolleri Anlamada Anahtar Bir Kavram Ezılle Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XX/2, (Sivas 2016), 101-135.
• AVCU, Ali. “Maveraünnehir Hanefî Hukukçularının İsmailîk Algılarına Bir Bakış”. Kastamonu Üniversitesi IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017, 47-54.
• BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvud. Fütûhu’l-Buldân. çev. Mustafa Fayda. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• BÎRÛNÎ, Ebû’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed (440/1048). el-Âsâru’l-Bâkiye ‘ani’l-Gurûni’l-Hâliye. thk. Eduard Sachau. Leipzig: 1923.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• CHOKR, Melhem. İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Anka Yay., 2002.
• DAFTARY, Farhad. A Short History of the Ismâilis. Edinburg: 1998.
• DAFTARY, Farhad. “İsmailîler Arasında Entelektüel Hayat: Bir Özet”. çev. Muhammed Şeviker, İslâm’da Entelektüel Gelenekler, haz. F. Daftary, İstanbul: İnsan Yay., 2005.
• DROWER, E. S. The Mandeans of Iraq and Iran: Their Cults, Customs, Magic Legends and Folklore. Oxford: 1937.
• EBELİNG, Florian. Hermes Trismegistos’un Gizemi. çev. Mehmet Ali Erbak. İstanbul: Omega Yayınları, 2017.
• EKİNCİ, Abdullah. IX.-XI. Yüzyıllarda Karmatiler’in Siyasi, Sosyal ve İktisadi Faaliyetleri. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• ELİADE, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berkay. İstanbul: Kabalcı Yay., 2003.
• FLORAMO, Giovanni. Gnostisizm Tarihi. çev. Selma Aygül Baş&Bilal Baş. İstanbul: Litera Yay., 2005.
• GÜNDÜZ, Şinasi. Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı. Ankara: Ankara Okulu, 2004.
• GÜNDÜZ, Şinasi. Anadolu’da Paganizm Antik Dönemde Harran ve Urfa. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
• GÜNDÜZ, Şinasi. Sâbiîler Son Gnostikler. Ankara: Vadi Yay., 1999.
• GÜNDÜZ, Şinasi. “Gnostik Dinler”. Dinler Tarihi, Ekrem Sarıkçıoğlu, Isparta: Kardelen Kitabevi, 1999, 112–139.
• GÜNDÜZ, Şinasi. “Gnostik Antropoloji”. Ekev Akademi Dergisi 7/14, (2003), 1-13.
• GÜNDÜZ, Şinasi. “Nag Hammadi Literatürü ve ‘Adem’in Vahyi’”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, (1993).
• IŞIK, Harun, “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”. Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyum Bildiri Kitabı. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2012, 29-43.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebû’l-Hasen Ali b. Muhammed (630/1223). el-Kâmil fî’t-târîh. çev. Ahmet Ağırakça. İstanbul: Bahar Yay., Trz.
• İBN HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed (808/1405). Mukaddime. çev. Halil Kendir. Ankara: 2004.
• KELEŞ, Ahmet. “Harran Hermetizminin İslami İlimlere Etkisi”. I. Uluslararası Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu Bildiri Kitabı. II, Konya: 2006, 197-214.
• KILIÇ, Mahmut Erol. Hermesler Hermesi. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• KILIÇ, Mahmut Erol. “Ebu’l-Hukemâ Hermetik Felsefenin İslâm Düşünce Tarihinden Görünümü”. Divan 2, (1998), 1-32.
• KUTLU, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• MANSÛR EL-YEMEN, Hüseyin b. Hevşeb b. Zâzân el-Kûfî (302/914). Kitâbu’r-Rüşd ve’l-hidâye. ed. Kâmil Hüseyin. Collectanea. Leiden: 1947.
• MES‘ÛDÎ, Ebû’l-Hasen Ali b. Hüseyin b. Ali (346/957). Mürûcu’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher. thk. Saîd Muhammed el-Lahham. Beyrut: 1997.
• MEZ, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yay., 2000.
• NASR, Seyyid Hüseyin. İslâm ve Bilim. çev. İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yay., 2006.
• NEŞŞÂR, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yay., 1999.
• ONAT, Hasan. Emeviler devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• ÖZTÜRK, Mustafa. Kur‘an ve Aşırı Yorum. Ankara: Kitâbiyât, 2003.
• RÂZÎ, Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân (322/934). Kitâbu’l-Islâh. thk. Hasan Minûçehr&Mehdi Muhakkik. Tahran: 2004.
• SÂBİÎ, Sâbit b. Sinan (365/973). “Târîhu Ahbâri’l-Karâmıta”. Ahbâru’l-Karâmıta. nşr. Süheyl Zekkar. Riyad: 1989. (183-247 arası).
• SARIKÇIOĞLU, Ekrem. Dinler Tarihi. Isparta: Kardelen Kitabevi, 1999.
• SİCİSTANÎ, Ebû Ya’kûb İshak b. Ahmed (360/970’ten sonra). Kitâbu İsbâti’n-nübûât. thk. Arif Tâmir. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1982.
• SİCİSTANÎ, Ebû Ya’kûb İshak b. Ahmed (360/970’ten sonra). “Tuhfetü’l-Müstecîbîn”. Selâsu Rasâili İsmâiliyye. thk. Ârif Tâmir. Beyrut: 1983.
• SİCİSTANÎ, Ebû Ya’kûb İshak b. Ahmed (360/970’ten sonra). Kitâbu’l-İftihâr. thk. Mustafa Gâlib. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 1980.
• SİCİSTANÎ, Ebû Ya’kûb İshak b. Ahmed (360/970’ten sonra). “Süllemü’n-Necât”. Abû Ya’qûb al-Sijistani and “Kitab Sullam al-Najat. Mohamed Abualy Alibhai, Boston: Harvard University, Ph. D., 1983. (177-290 arası).
• TAN, Muzaffer. Haşşâşîliğin Tarihsel Arka Planı İsmâilî Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektebi, 2017.
• TUCKER, William F. “Beyan B. Sem’an Ve Beyâniyye: Emevî Irak’ının Şiî Aşırıları”. çev. Yusuf Benli, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi III/1 (2003). 217-232.