Fazl B. Şâzân’ın Nazarında Ehl-i Sünnet’in Şiilik Algısındaki Tutarsızlıklar (Sahabe Örneği)

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 1, 197 - 248, 30.06.2020

Ümit Toru

https://doi.org/10.18403/emakalat.738870

Cited By: 2

Öz

Fazl b. Şâzân, 3. (10.) asrın ilk yarısında Nîşâbur’da yaşadı. O dönemde bölgede Ehl-i Sünnet ile Şia arasında bilhassa sahabe üzerinden büyük polemikler yaşanmaktaydı. Nass fikrinin oluşmasıyla birlikte Şiîler, sahabeyi Hz. Peygamber’in açık beyanlarına muhalefet etmekle itham etmeye başlamışlardı. Sünnîler ise sahabenin tamamının masum olduğunu düşünüyor, onlar hakkında olumsuz bir kanaat taşıyan herkesi bidat ehli kabul ediyorlardı. Aynı dönemde teşekkül etmeye başlayan fezâilü’s-sahâbe edebiyatı, bu düşünceye nebevî bir meşruiyet de kazandırmıştı. Fazl b. Şâzân, el-Îzâh fi’r-red alâ sâiri’l-fırak adlı eserinde, bu literatür içindeki çelişkileri ortaya koymaya çalıştı. Onun asıl amacı, Sünnîlerin Şiîlere ayrımcılık yapmasının önüne geçmek ve kendi mezhep mensuplarına toplumsal hayatta bir yer açmaktı. Muhaliflerinin kendilerine yönelttiği eleştirilerin taşıdığı iç tutarsızlıkları ortaya koymak suretiyle bu amacına ulaşmak istedi. Hiç kuşkusuz onun bu çabaları, Sünnîlerin kendilerine bakışlarını değiştiremedi. Ancak Şiîler üzerinde olumlu bir etki bıraktı ve inançlarından şüphe etmelerine engel oldu. Bu makale, öncelikle Fazl b. Şâzân’ın Ehl-i Sünnet’in sahabe ve Şiîlik algısındaki tutarsızlıkları göstermek amacıyla seçtiği rivayetler üzerine odaklanacak, ardındansa bu rivayetlerin Ehl-i Sünnet kaynaklarında gerçekten bulunup bulunmadığını tespit etmeye çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fazl b. Şâzân, Ehl-i Sünnet, İslam Mezhepleri Tarihi, İmâmiyye, el-Îzâh fi’r-red alâ sâiri’l-fırak, Ehlü’r-Rey, Ashâbu’l-Hadis, Sahabe

The Paradoxes in Shiʻīsm Perception of Ahl al-Sunnah According to Fadl b. Shādān (The Case of Sahāba)

Öz

Fadl b. Shādān lived in Nishapur in the first half of the 3rd (10th) century. There were great polemics between the Ahl al-Sunnah and Shia, especially over the sahāba (companions of prophet muhammad). With the formation of the nass idea, the Shiītes began to accuse most of the sahāba of opposing the prophet’s explicit statements. Sunnītes, on the other hand, admitted that the entire sahāba was innocent. So they declared everybody who said negative things about them as ahl al-bidʻah. Fadāil as-sahāba literature, which started to form in the same period, also gave this idea a religious legitimacy. Fadl b. Shādān tried to reveal the contradictions in this literature in his work named al-Īdāh fī’r-radd alā sā’ir al-fıraq. His main purpose was to prevent Sunnītes from discriminating against the Shiītes and to create a social place for Shiītes among them. He wanted to achieve this goal by revealing the internal inconsistencies in the criticism directed them by their Sunnīte opponents. Undoubtedly, his efforts could not change Sunnītes’ view of Shiʻīsm. However, it had a positive effect on the Shiītes and prevented them from doubting their beliefs. This article will focus primarily on the evidence choosen by Fadl b. Shādān in order to reveal the inconsistencies in the perception of sahāba and Shiʻīsm of Ahl al-Sunna. Then, it will try to determine whether these allegations really exist in the Sunnīte literature.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Imāmiyya, Fadl b. Shādān, al-Īdāh fī’r-radd alā sā’ir al-fıraq, Ahl al-Ra’y, Ahl al-Hadīth, Ahl al-Sunna, Sahāba

Kaynakça

• Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdurrahman el-Bağdâdî. es-Sünne. 2 cilt. Thk. Muhammed b. Saîd b. Sâlim. Dammâm: Dâru İbni’l-Kayyim, 1406/1987.
• Abdurrezzak es-Sanaânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. el-Musannef. 11 cilt. Thk. Habîburrahman el-Aʻzamî. Hindistan: el-Meclisü’l-ilmî, 1403/1982.
• Âcurrî, Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin. eş-Şerî‘a. 5 cilt. Thk. Abdullah b. Ömer b. Süleyman. Riyad: Dâru’l-vatan, 1999.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. Müsne-dü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. 45 cilt. Thk. Şuayb el-Arnaût-Âdil Mürşid- Muhammed Nuaym el-Araksûsî-İbrâhim ez-Zeybek-Muhammed Rıdvân el-Araksûsî-Kâmil el-Harrât. b.y.: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. Fezâilu’s-sahâbe. 2 cilt. Thk. Vasiyyullâh b. Muhammed b. Abbâs. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1403/1983.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Hadiseleri ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrine Etkisi. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2001.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdu’l-Kahir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. Çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Bakıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. 2 cilt. Thk. Muhammed ʻİsâm el-Kudât. Ammân: Dâru’l-feth, 1422/2001.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Cümelü min ensâbi’l-eşrâf. 13 cilt. Thk. Süheyl Zekkâr – Riyaz ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1417/1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Ali. Menâkıbu’ş-Şafiî. 2 cilt. Thk. Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü dari’t-turâs, 1970.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr el-menşûr bismi’l-bahri’z-zahhâr. 18 cilt. Thk. Mahfûz er-Rahmân Zeynullah – Âdil b. Saʻd – Sabri Abdülhâlik eş-Şâfiî. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 2009.
• Bilgin, Nuri (Edt.), Sosyal Psikoloji. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân ve Kitâbü’l-ʻİlel’i Çerçevesinde İmamet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2004), 69-82.
• Bozan, Metin. “Hişâm b. Hakem”. Erken Dönem Şiî Düşünürler. Edt. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân”. Erken Dönem Şiî Düşünürler. Edt. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. 9 cilt. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. Dımeşk: Dâru tûgi’n-necât, 2001.
• Bulut. Halil İbrahim (Edt.). Erken Dönem Şiî Düşünürler. İstan-bul: Ensar Yayınları, 2017.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dinî Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları”. Usûl İslam Araştırmaları 7 (2007), 107-136.
• Demir, Habip. Horasan’da Şiîlik. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eşas es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvud. 4 cilt. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî, Ahmed b. Abdullah. Fezâilu’l-hulefâi’l-erbaa ve ğayrihim. Thk. Sâlih b. Muhammed el-Ukeyl. Medine: Dâru’l-Buhârî, 1997.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî, Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâti’l-esfiyâ. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1974.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî, Ahmed b. Abdullah. Maʻrifetü’s-sahâbe. 7 cilt. Thk. Adil b. Yusuf el-Azzâzî. Riyad: Dâru’l-vatan, 1419/1998.
• Ebû Nuaym el-İsfehânî, Ahmed b. Abdullah. Kitâbu’l-İmâme ve’r-red ale’r-Râfıza. Thk. Ali b. Muhammed b. Nâsır el-Fakîhî. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1407/1987.
• Ebü’l-Fidâ, İmâduddîn İsmâil b. Ali b. Mahmûd. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 4 cilt. Mısır: el-Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ts.
• Fazl b. Şâzân, Fazl b. Şâzân el-Ezdî en-Nîsaburî. el-Îzâh fi’r-red alâ sâiri’l-fırak. Thk. Celâlüddîn el-Hüseynî el-Ürmevî. Bayrut: Mü-essesetü’t-târîhi’l-‘Arabî, 1971.
• Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyân (277/890). el-Maʻrife ve’t-târîh. 3 cilt. Thk. Ekrem Ziyâu’d-Dîn el-Ömerî. Beyrut: Müessese-tü’r-risâle, 1981.
• Feyz el-Kâşânî, Muhammed Muhsin. el-Usûlü’l-Asîle. Thk. Ebü’l-Kâsım Nekîbî – Hasan Kâsımî. Tahran: el-Medresetü’l-ulyâ, 1387/1967.
• Gürses, İbrahim. “Önyargının Nedenleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2005): 143-160.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdî. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Hillî, Ebû Mansûr Hasan b. Yusuf b. Mutahhar. Hulâsatu’l-akvâl fî maʻrifeti’r-ricâl. Thk. Cevad el-Kayyûmî. Kum: Müessesetü Neşri’l-Fekâha, 1388/1968.
• Hortaçsu, Nuran. Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler. Ankara: İmge Kitabevi, 2014.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan. Târîhu Dımeşk. 80 cilt. Thk. Amr b. Gurâme el-Amrî. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Batta el-Ukberî, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Muhammed. el-İbânetü’l-kübrâ. 9 cilt. Thk. Rızâ Mu’tî, Riyad: Dâru’r-râye, 1988.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1409/1988.
• İbn Ebî Üsâme, Ebû Muhammed el-Hâris b. Muhammed. Buğyetü’l-bâhis an zevâidi müsnedi’l-hâris. 2 cilt. Thk. Hüseyin Ahmed Sâlih el-Bâkirî. Medine: Merkezü hizmeti’s- sünne, 1992.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed. Târihu İbn Haldûn (Dîvânu’l-mübtede ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve men âsarahum min zevi’ş-şe’ni’l-ekber). Beyrut: Dâru’l-fikr, 1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Ali Şibrî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. Müsnedü Emîri’l-mü’minîn Ebî Hafs Ömer b. Hattab ve ekvâluhu alâ ebvâbi’l-ilm. 2 cilt. Thk. Abdülmutî Kalacî. b.y.: Dâru’l-vefâ, 1411/1991.
• İbn Kuteybe, Muhammed b. Abdullâh b. Müslim. Te’vîlu müşki-li’l-Kur’an. 1 cilt. Thk. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Muhammed b. Abdullâh b. Müslim. Te’vîlu Muhtelifi’l-Hadîs (Hadis Müdâfaası). Çev. Hayri Kırbaşoğlu. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. 2 cilt. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabî, ts.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub. Tecâri-bü’l-ümem ve teʻâgibü’l-hümem. 7 cilt. Thk. Ebü’l-Kâsım İmâmî. Tahran: Sürûş, 2000.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d el-Basrî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. 8 cilt. Thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Nümeyrî el-Basrî. Târîhu’l-Medîne. 4 cilt. Thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Cidde: y.y., 1399/1979.
• İbnü’d-Durays, Ebû Abdullah Muhammed b. Eyyûb el-Becelî er-Râzî (294/906). Fezâilu’l-Kur’ân ve mâ ünzile mine’l-Kur’âni bi Mekke ve mâ ünzile bi’l-Medîne. Thk. Gazve Büdeyr. Dımeşk: Dâru’l-fikr, 1408/1987.
• Keşşi, Muhammed b. Ömer b. Abdülaziz. Ricâlu’l-Keşşî. Beyrut: Müessesetü’l-aʻlemî, 2009.
• Koçyiğit, Talat. Hadiscilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Kummî, Sad b. Abdullah - Nevbahtî, Hasan b. Musa. Fıraku’ş-Şia. Thk. Abdulmünim el-Hafeni. Kahire: Dâru’r-reşâd, 1992.
• Kurt, Hasan. “Tâhirîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 39: 403-404. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Kutlu, Sönmez. “Sâlim b. Zekvan’ın Sîre Adlı Eserindeki Mürcie İle İlgili Kısmın Tercümesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/1 (1996), 467-475.
• Kutlu, Sönmez. “İlk Mürciî Metinler ve Kitâbu’l-İrcâ”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 37 (1997): 317-331.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kutlu, Sönmez. İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: Kitâbiyyât, 2002.
• Kutlu, Sönmez. “Muhammed b. Kerrâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 549-550. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Küleynî, Ebû Cafer Muhammed b. Ya’kûb. el-Kâfî. 8 Cilt. Tah-ran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1946.
• Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü medbûlî, 1991.
• Malamud, Margaret. “Ortaçağ Horasanında Sapkın Bir Politika: Nişabur Kerrâmiyyesi”. Çev. Hüseyin Doğan. Kelam Araştırmaları 13:1 (2015), 533-552.
• Muhammed b. Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Bağdâdî. el-Muhabber. 1 cilt. Thk. Ilse Lichtenstadter. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, ts.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî. Bihâru’l-envâri’l-câmiati li-düreri ahbâri’l-eimme. 110 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-vefâ, 1404/1983.
• Müslim, İbn Haccâc Ebü’l-Hasan en-Nîsâbûrî. el-Müsnedü’s-sahîh. 5 cilt. Thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Necâşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abbâs (450/1058). Fihristü esmâi musannifeyi’ş-Şîa bi’el-meşhûr bi-ricâli’n-necâşî. Beyrut: Şeriketü’l-a’lemî li’l-matbûât, 2010.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. Fezâilu’s-sahâbe. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1984.
• Nuaym b. Hammâd, Ebû Abdullah Nuaym b. Hammâd b. Muaviye. Kitâbu’l-Fiten. 2 cilt. Thk. Samîr Emin ez-Zührî. Kahire: Mektebetü’t-tevhîd, 1412/1991.
• Özdinç, Ramazan. İlk Şiî Kelamcılar ve Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, 2004.
• Rudolph, Ulrich. Mâtürîdî (Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı). Çev. Özcan Taşçı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Sarıoğlu, Hüseyin. “Tehâfütü Tehâfüti’l-Felâsife”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 314-317. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Semʻânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed el-Mervezî. Tefsîru’l-Kur’ân. 6 cilt. Thk. Yasir b. İbrahim – Ganîm b. Abbâs. Riyad: Dâru’l-vatan, 1418/1997.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 cilt. Beyrut: Dâru’l-maʻrife, 1414/1993.
• Seyf b. Ömer. el-Fitne ve vakʻatu’l-cemel. 1 cilt. Ahmed Râtıb Armûş. b.y.: Dâru’n-nefâis, 1413/1993.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. Divânu’l-İmâmi’ş-Şafiî. Haz. Abdurrahman el-Mustavafî. Beyrut: Dâru’l-marife, 2005.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Kitâbu Men lâ yahduruhu’l-fakîh. 4 cilt. Kum: Müessese-tü’n-neşri’l-İslâmî, 1413/1992.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb eş-Şâmî. el-Muʻcemü’l-kebîr. 25 cilt. Thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Târîhu’t-Taberî (Târîhu’r-rusul ve’l-mülûk). 11 cilt. Beyrut: Dâru’t-turâs, 1967.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. 5 cilt. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir – Muhammed Fuad Abdülbâkî - İbrâhim Utve Ivaz. Mısır: Mektebetü ve matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Toru, Ümit. Olgu İle Kurgu Arasında Eşʻarî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. Tehzîbu’l-ahkâm fî şerhi’l-muknia li’ş-Şeyh el-Müfîd. 10 cilt. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1365/1946.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. el-İstibsâr fî mâ uhtilife mine’-l-ahbâr. 4 cilt. Tahran: Dâru’l-kütübi’l-İslâmiyye, 1375/1955.
• Türkmen, Hasan. “Ahbârî-Usûlî Ayrışmasında Sehvü’n-Nebi Meselesi”. Journal of Islamic Research 25/1 (2014):1-14.
• Uyar, Mazlum. İmâmiyye Şîası’nda Ahbârîlik. Doktora Tezi: Do-kuz Eylül Üniversitesi, 1996.
• wikishia. “Fazl b. Şâzân”. http://ar.wikishia.net/view/ابن شاذان (Erişim: 20 Nisan 2020.)
• Yapıcı, Asım. Din, Kimlik ve Ön Yargı (Biz ve Onlar). Seyhan: Ka-rahan Kitabevi, 2004.
• Yapıcı, Asım - Albayrak, Kadir, “Ötekini Algılama Bağlamında Dini Gruplar Arası İlişkiler”. Dinî Araştırmalar 5/14 (2002): 35-59.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Şâzân en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 370-371. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyerü a‘lâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaût v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.