Dua, Gülbank ve Tercümanlar Üzerinden Alevî Nitelemeli Gelenek Hakkında Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 2, 357 - 398, 30.12.2020

Cenksu Üçer , Rıza Sarı

https://doi.org/10.18403/emakalat.841578

Cited By: 3

Öz

Bu çalışmada, Alevî geleneğe mensup ocak ve gruplarca sosyal hayatta ve cemlerde okunan dua, gülbank ve tercümanlar ele alınmakta ve Alevî nitelemeli gelenek hakkında bazı değerlendirmeler yapılmaktadır. Dua, gülbank ve tercümanların, bütün yalınlığıyla aşkın varlığa yapılan bir arz-ı hal, bir yakarış ve kendini sunma hali olması, öncelikle geleneğin Allah tasavvurunun, sonrasında ana zihniyetinin ve oturduğu temel zeminin net bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Dua, gülbank ve tercümanlar, Alevî gelenekte, her an işiten, duaları kabul eden, affeden/bağışlayan, ikram eden, rızık veren, lütfeden ve her an yaratan bir Allah tasavvurunu açıkça ortaya koymaktadır. Dua, gülbank ve tercümanlar, Alevî geleneğin tasavvufî bir zihniyete sahip olduğunu göstermektedir. Ayrıca Alevî ocak ve gruplarca okunan dua, gülbank ve tercümanların, özellikle cehrî zikri kabul edip uygulayan bazı tasavvuf ekollerinde okunan dua, gülbank ve tercümanlarla hemen hemen aynı ifadeleri taşıyor olması oldukça dikkat çekicidir. Bu Alevi nitelemeli geleneğe mensup ocak ve grupların, diğer tasavvuf ekollerindeki türdeşleriyle aynı zeminde değerlendirilmesi gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Alevî Gelenek, Tasavvuf, Dua, Gülbank, Tercüman

Some Evaluations on The Alavi-Called Tradition Through Prayers, Gulbanks and Tercumans

Öz

In this study, the prayers, gulbanks and tercumans read by the lodges (ocak) and groups, that are members of the Alevi tradition, in social life and in the ‘Cem’s are discussed and some evaluations are made about the Alevi-qualified tradition. The fact that prayer, gulbank and tercuman are simply a state of offering, a supplication and self-presentation to the transcendent being will contribute to a clear understanding of the tradition's imagination of God, and then the main mentality and the basic ground. In the Alevi tradition, the prayer, gulbank and tercumans, explicitly express the vision of a God, who hears at all times, accepts prayers, forgives, offers, gives sustenance, favors and creates at every moment. Prayer, gulbank and tercumans show that the Alevi tradition has a sufi mentality. It is also remarkable that the prayer, gulbank and tercumans read by lodges and groups belonging to the Alevi tradition carry almost the same expressions as prayer, gulbank and tercumans read in some other Sufi schools, especially those who accept and practice the audible invocation (dhikr). This clearly shows that the lodges and groups belonging to the Alevi tradition should be evaluated on the same grounds as their counterparts in other Sufi schools.

Anahtar Kelimeler

Alevi Tradition, Mysticism, Prayer, Gulbank, Tercuman

Kaynakça

• Aksüt, Hamza. Aleviler Türkiye-İran-Irak-Suriye-Bulgaristan. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2009.
• Alperen, Abdullah. “Alevî(lik) Modernleşmesine Dair Düşünceler”. Dem Dergi 2/6 (2009), 76-82.
• Atalay, Ali Adil. Alevi Duaları Gülbangları. İstanbul: Can Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Zeki. “Duanın Önemi”, Diyanet Aylık Dergi 166 (Ekim 2004), 14-15.
• Bal, Hüseyin. Sosyolojik Açıdan Alevi-Sünni Farklılaşması ve Bütünleşmesi. İstanbul: Ant Yayınları, 1997.
• Bektaş, Ali. Alevi Bektaşilerde Açıklamalı Dualar Gülbanklar. İzmir: Etki Yayınları, 2013.
• Birdoğan, Nejat. Anadolu ve Balkanlar’da Alevi Yerleşmesi Ocaklar-Dedeler-Soyağaçları. İstanbul: Mozaik Yayınları, 1995.
• Bostancı, Ahmet. “Arapça’da Dua Üslûbu”. Nüsha 4/14 (2004), 25-48.
• Bozkuş, Metin. Sivas Aleviliği. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2006.
• Bulut, H. İbrahim – Çetin, Murat. “Gölyaka Alevîlerinin Dini İnanç Ve Yaşantıları”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları. www.mezhep.org. 3/2 (2010), 165-206.
• Cilacı, Osman. “Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Çavuşoğlu, Ali. “Ehl-i Beyt Sevgisi’nin ‘Tercümanları’”. Marife 4/3 (2004), 319-340.
• Dağcı, Abdullah. “Amaçsal Açıdan Dua Türleri: Din Psikolojisi Bağlamında Tümevarımsal Bir Yaklaşım Denemesi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/8 (2018), 88-120.
• Dalkıran, Sayın. “Alevî Kimliği ve Anadolu Alevîliği Üzerine Bir Deneme”. Ekev Akademi Dergisi 6/10 (2002), 95- 117.
• Doğan, Binali. Alevi İnancında-Anadilde İbadet Hakk’a Yürüme Erkanı ve Dualar. İstanbul: Erikli Baba Kültür Derneği Yayınları, 2014.
• Duymaz, Ali. “Alevi-Bektaşi Belleğine Cönklerden Katkılar: Terceman ve Gülbanklar”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu. ed. Orhan Kurtoğlu, Ayşe Çamkara Erginer. 1/437-448. Ankara: Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2018.
• Ersal, Mehmet. Alevilik Kavramlar ve Ocak Sistemi –Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• “Ey Bizim Allahımız”. Amasya Kadir Gecesi İlahisi. der. Burhan Özbakır. düz. Osman Akbaş – Fatih Koca. “İlahi Notaları”. Erişim: 12.12.2020. http://ilahinotalari.com/wp-content/uploads/2018/05/EY-B%C4%B0Z%C4%B0M- ALLAHIMIZ.pdf.
• Göküş, Şeref. “İlahiyat Alanında Yapılan Alevilik-Bektaşilik Çalışmaları: Bibliyografik Bir Deneme”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 7/13 (2014), 159- 195.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlevi Âdâb ve Erkânı. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1963.
• İyiyol, Fatih. “Mevlevi Gülbankları ve Mevlevi Gülbanklarının İşlevsel Açıdan Tahlili”. Turkish Studies 9/6 (2014), 583-600.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklarına Göre Alevîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kaptan, Remzi. “Alevi Duaları Gülbanklar”. Erişim 1 Eylül 2020. http://www.alevitentum.de/Gulbanklar.pdf.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1990.
• Karahan, Fatma Bayraktar. “Bir Kelam Problemi Olarak Dua-Kader İlişkisi”. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2009), 275-294.
• Kaygusuz, İsmail. Görmediğim Tanrıya Tapmam Alevilik-Kızılbaşlık ve Materyalizm. İstanbul: Alev Yayınları, 1996.
• Keskin, Yahya Mustafa. Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Alevîliği Elazığ Sünköy Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2004.
• Kıranatlıoğlu, Mustafa. “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Yemek Duaları”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu. ed. Orhan Kurtoğlu, Ayşe Çamkara Erginer. 65-74. Ankara: Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2018.
• Fatih Koca, “Amasya Kadir Gecesi İlahisi”. YouTube. Yayın Tarihi 1 Temmuz 2016. https://www.youtube.com/watch?v=TMW453JoKBQ.
• Korkmaz, Esat. Anadolu Aleviliği. İstanbul: Berfin Yayınları, 2000.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1966.
• Kutlu, Sönmez. Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları, Alevîliğin Yazılı Kaynakları, Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2006.
• Kutlu, Sönmez. “Aleviliğin Dinî Statüsü: Din, Mezhep, Tarikat, Heterodoksi, Ortodoksi veya Metadoksi”. İslâmiyât 7/3 (2003), 31-54.
• Melikoff, İrene. Uyur İdik Uyardılar Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları, 1994.
• Melikoff, İrene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 1999.
• Ersal, Mehmet - Ersöz, Serpil. “Alevi Gülbenglerinin Temel Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 65 (2013), 53-80.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Alevi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Onat, Hasan. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”. İslâmiyât 7/3 (2003), 111-126.
• Ozak, Muzaffer. Ziynet-ül-kulub (Kalplerin Ziyneti). İstanbul: Salah Bilici Kitabevi.
• Öz, Sevgi. Alevi-Bektaşi İnancında Gülbank, Dua ve Deyişler. Ankara: Kültür Ajans Yayınları, 2016.
• Özcan, Nuri. “Cenaze Gülbangı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 357-358. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Parladır, Selahaddin, “İslam’da Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 530-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Pakdemir, Esra. Anadolu Aleviliği’nde Gülbank ve Niyaz Anlayışı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Rençber, Fevzi. “Adıyaman Yöresi Alevî Ocakları”. OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2013), 159-170.
• Rençber, Fevzi. Hakk Muhammed Ali Aşkı, Adıyaman Alevileri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
• Rençber, Fevzi. “Alevî-Bektaşî Geleneğinde ‘Dârdan İndirme Erkânı’: Adıyaman Örneği”. GİBTÜ İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1 (2020), 31-49.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Bektâşî-Alevîlerde Bir Dua: Nâdı Ali”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1998), 17-31.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevilik ve Bektaşiliğin Ahîlikle İlişkisi -Fütüvvetnamelere Göre-”. İslâmiyât 6/3 (2003), 93- 112. Sarıkaya, M. Saffet. “Bektaşî ve Alevî Kültürünün Yazılı Kaynağı Olarak Fütüvvetnameler”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 4 (2012), 35-66.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 82 (2017), 9-23.
• Sezgin, Abdülkadir. Sosyolojik Açıdan Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, A. Faruk. Türk Kültüründe Alevi-Bektaşi Olgusu (Malatya Örneği). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008.
• Subaşı, Necdet. “Türk Modernleşmesi ve Alevîler”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Edit. Ocak, Ahmet Yaşar. 110-121. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Şafak, Yakup. Gülbangler. Konya: Konya Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Şener, Cemal. Alevilerde Dua (Gülbang). İstanbul: Karacaahmet Sultan Kültür Derneği, 2008.
• Taşğın, Ahmet. Türkmen Aleviler –Diyarbakır Örneği-. İstanbul: Ataç Yayınları, 2006.
• Teber, Ömer Faruk. “Bektâşî Tercümanları”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler – 11/31 (2007), 209-216.
• Teber, Ömer Faruk. “Osmanlı Belgelerinde Alevilik İçin Kullanılan Dini - Siyasi Tanımlamalar”. Anadolu’da Aleviliğinin Dünü ve Bugünü. edit. Halil İbrahim Bulut. 69-80. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Tombuş, Nazmi. “Bektaşi Duaları”. Çorumlu 55 (1945), 11-15.
• Top, H. Hüseyin. Mevlevi Usul ve Adabı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat, 1995.
• Türk, Nurdoğan. “İslam’da Duanın Ruh Sağlığına Katkısı”. Kilitbahir 17 (2020), 74-109.
• Türkel, Rifat. “Sofça Örnekleminde Kalburcu Şeyhi Pîr Ahmed Efendi ve Alevîlik Anlayışı”. İnsan ve Toplum Dergisi 6/1 (2016), 47-70.
• Uluçay, Ömer. Gülbang Alevilikte Dua. Adana: Ajans 1 Yayıncılık, 1992.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Tasavvufta Dua Anlayışı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9: 535-536. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uludağ, Süleyman. “Hızır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Uzun, Mustafa İsmet . “Gülbank”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 232-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Türk Tasavvuf Edebiyatında Bir Dua ve Niyaz Tarzı Gülbank”. İLAM Araştırma Dergisi 1/1 (1996), 69-84.
• Üçer, Cenksu. “Alevilik; Yapılar, Grupların Temel Özelikleri ve Bazı Mülahazalar”. Dinî Araştırmalar 12/33 (2009), 63-88.
• Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Üçer, Cenksu. “Cemlerde Kur’an’ın Türkçe Meâlinin Okunması Üzerine Bazı Mülâhazalar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 84 (2017), 59-84.
• Üçer, Cenksu. “Cemevi: Âdâb ve Erkânın İcrâ Edildiği Mekân”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 88 (2018), 59-84.
• Üçer, Cenksu. “Alevî Nitelemeli Gelenek ya da Ocak ve Gruplar Hakkında Yapılacak Çalışmalarda Ocak Sisteminin Dikkate Alınmasının Önemi”. e-makâlât 12/2 (2019), 353-402.
• Üçer, Cenksu. Anadolu’da Alevî Ocakları ve Grupları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Yaman, Ali. Alevilikte Dedeler Ocaklar. İstanbul: Ufuk Matbaacılık, 1998.
• Yazıcı, Mehmet. Alevilik- Alevi Deyişlerinin ve Gülbanklarının Sosyolojik Analizi. İstanbul: Çıra Yayınları, 2014.
• Yıldız, Harun. “Amasya Yöresinde Alevîlik: Ocak ve Yapılar”. Uluslararası Amasya Sempozyumu: Tarih-Dil- Kültür-Edebiyat 2 (2017), 1527-1555.
• Yılmaz, Ali. “Kur’an’daki Peygamber Dualarının Psiko-Sosyal Analizi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2011), 51-80.