Seyfüddîn el-Âmidî’nin Mu‛tezile’ye Yönelik Eleştirileri

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 1, 157 - 192, 30.06.2022

Abdullah Ömer Yavuz

https://doi.org/10.18403/emakalat.1108346

Cited By: 1

Öz

İslam düşünce geleneğinde mezheplerin tarihsel hafızaları muhatap veya muhalif oldukları ekollerden etkilenmektedir. Eş‛arîliğin tarihsel sürecinde Mu‛tezile ile olan ilişkisi, mezhebi hafıza ve bunun neden olduğu algının tezahürleri üzerinden ilerlemektedir. İmam Eş‛arî’nin kırklı yaşlarında Mu‛tezile’den ayrılmasıyla başlayan süreç, iki mezhebi sürekli karşı karşıya getirmiştir. Bu araştırma, Mısır-Şam bölgesinde Eş‛arîliğin Mu‛tezile’yi algılayış biçimini, Seyfüddîn el-Âmidî üzerinden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. İslam Mezhepleri Tarihi araştırmalarında kullanılan şahıslar üzerinde derinleşme prensibini merkeze almaktadır. Çünkü, Âmidî’nin Mısır-Şam Eş‛arîliği çerçevesinde kendine has bir konu-ma sahip olması Mu‛tezile eleştirileri-ni daha da önemli hale getirmekte-dir. Âmidî, incelediği pek çok konu-da Mu‛tezile’nin görüşlerine yer verip çoğu kez eleştirmekte bazen de doğ-ru bulmaktadır. Eleştirilerinde kimi zaman genelleyerek Mu‛tezile olgu-sunu öne çıkarırken bazen de isim isim Mu‛tezilî bilginlere yer vermektedir. Âmidî’nin Mu‛tezile’ye yönelik eleştirilerinin başında bilgi kuramına dair meseleler gelmektedir. Mu‛tezilî akılcılığına karşı felsefi bir akılcılığı öne çıkarmaktadır. Âmidî’nin Mu‛tezile’ye yönelttiği eleştirilerinin ikinci ana sahası kelâmî konular üzerinedir. Bu gerilimin temelinde ise Allah tasavvuru yatmaktadır. Âmidî’nin Mu‛tezile’ye yönelik eleşti-rileri felsefi birikiminden, Eş‛arî kim-liğinden ve özgün ilmi yaklaşımından beslenmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Âmidî, Şam, Eş‛arîlik, Mu‛tezile

Sayf al-Dīn al-Āmidī’s Criticism on Mu‛tazila

Öz

In the tradition of Islamic thought, the historical memories of the sects are affected by the sects they are dealing with or opposed. In the historical process of Ash‛arism, its relationship with Mu‛tazila proceeds through the sectarian memory and the manifestations of the perception it causes. The process that started with Imam As‛harī's departure from Mu‛tazila in his forties brought the two sects into conflict. This research aims to evaluate the Ash‛arism's perception of Mu‛tazila in the Egypt-Damascus region through Sayf al-Dīn al-Āmidī. It focuses on the principle of deepening on the individuals used in the History of Islamic Sects research. Because the fact that al-Āmidī has a unique position within the framework of Egypt-Damascus Ash‛arism makes the criticism of Mu‛tazila even more important. Al-Āmidī gives place to the views of Mu‛tazila on many issues he examines and often criticizes it and sometimes finds it correct. While he sometimes generalizes and highlights the Mu‛tazila phenomenon in his criticisms, he sometimes includes Muʿtazilite scholars by name. At the forefront of al-Āmidī’s criticisms of Mu‛tazila are the issues related to the theory of knowledge. He puts forward a philosophical rationality against the Mu‛tazila rationalism. The second main field of al-Āmidī’s criticisms of Mu‛tazila is on theological issues. On the basis of this tension lies the imagination of God. Al-Āmidī’s criticisms of Mu‛tazila are fed by his philosophical background, Ash‛arī identity, and his original scientific approach.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, al-Āmidī, Damascus, Ash‛arism, Muʿtazila

Kaynakça

• Akın, Murat. “Mu’tezile’ye Göre Kabir Azâbı”. Diyanet İlmi Dergi LIII/4 (2017), 151-177.
• Akkoyunlu, İsmail. “İbn Teymiyye’nin Şiîlik Eleştirisinde Mu’tezile Faktörü”. Toplum Bilimleri Dergisi XI/22 (2017), 119-132.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2003.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Riyad: Dârü’s-Sumay’î, 2003.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gâyetü’l-meram fî ilmi’l-kelâm. Kahire: Vizâretü’l- Evkâf, 1971.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlü’d-din. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitâbü Temhîdi’l-evâ’il ve telhîsı’d-delâ’il. thk. İmadüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Belhî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Kitabu’l-makalat ve meahu uyunu’l-mesaik ve’l-cevabat. thk. Hüseyin Hansu, Racih Kürdi. KURAMER - Dârü’l-Feth, 2018.
• Bozan, Metin. “Mezhepler Tarihçiliği Açısından Seyfuddin Âmidî”. Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu, 357-268.
• Coşar, Hakan. “İşârât Geleneği İçinde Fahreddin er-Râzî Eleştirileri: Seyfeddin el-Âmidî Örneği”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker, Osman Demir. 555-577. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Coşar, Hakan. “Seyfeddin Âmidî’nin Hayatı, İslam Düşüncesindeki Yeri ve Eserleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VIII/2 (2008), 173-204.
• Coşkun, İbrahim. “Âmidî’nin (ö. 631/1233) ‘İsbat-ı Vacib’ Delili ve Klasik Delillere Getirdiği Eleştiriler”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VIII/1 (2006), 1-20.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en- Neşşâr, Süheyr Muhammed Muhtâr, Faysal Bedir Avn. İskenderiyye: Münşeetü’l-Maârif, 1969.
• Davidson, Herbert A. Proofs for eternity creation and the existence of god in Medieval Islamic and Jewish philoshy. New York: Oxford University Press, 1987.
• Dumangöz, Tuğba. “Hüsün ve Kubuh Niçin Hakikî Değil de İtibârîdir?: Seyfeddîn el-Âmidî Örneğinde Bir İnceleme”. Kelâm Araştırmaları Dergisi XVIII/1 (2020), 115-151.
• Dumangöz, Tuğba. Hüsün-Kubuh Açısından İlahi Fiiller: Seyfeddin el-Âmidî Örneği. Marmara Üniversitesi SBE, 2017.
• Erkol, Ahmet. “Seyfuddin Âmidî’nin Nübüvvet Savunusu”. Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu, 169-192.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Eşit, Davut - Kala, M. Enes. “Onüçüncü Yüzyıl İslam Hukuk Felsefesinde Bilginin Mahiyeti -Amidî ve Zerkeşî Örneği-”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri, 188-209.
• Gömbeyaz, Kadir. “İtikadî Fırka Tasnifçiliğinde Âmidî’nin Yeri”. Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu, 269-301.
• Harman, Vezir. “Seyfeddin Amidî’nin Kelam Sisteminde Kat’ilik ve Zannilik Açısından Deliller”. Kelâm Araştırmaları Dergisi X/2 (2012), 129-146.
• Harman, Vezir. Seyfeddin Amidî’nin Kelam Sisteminde Usûlü’d-Din ve Usûlü’l-Fıkh İlişkisi. Ankara Üniversitesi SBE, 2012.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Târîhu Medineti Dımaşk. thk. Muhibüddin Ebû Said. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillah. Tebyînu kezibi’l-müfterî fîma nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Muhammed Zâhid Kevseri. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. Kâsım. Uyunü’l-enba’ fî tabakāti’l-etıbba. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1965.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Mücerredü makalâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbau ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1415.
• İbn Şeddâd, Bahauddîn Ebu’l-Mehâsin b. Yusuf. en-Nevadirü’s-sultaniyye ve’l-mehasinü’l-Yusufiyye = Siretu Selahuddin. thk. Cemalüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1994.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ. Tabakātü’l-Mu‘tezile. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1961.
• Janssens, Jules. “Al-Amidi And His Integration Of Philosophy Into Kalam”. Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu, 305-322.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: en-nazar ve’l-maarif. thk. İbrahim Medkûr. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Eş’arî ve Eş’arîlik. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâ’îler’in Kelâm Sistemi. Uludağ Üniversitesi SBE, 2005.
• Kutlu, Sönmez. “İslam Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslami İlimlerde Metodoloji (Usül) Meselesi 1. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’arî’nin Kelam Düşüncesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Mengüşoğlu, Takiyettin. Felsefeye Giriş. İstanbul: Remzi Yayınları, 1983.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. Ca’fer el-Hasenî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Özervarlı, M. Sait. “Mu’tezile Akılcılığı”. Uluslararası İslam Düşüncesi Konferansı, 101-107.
• Sübkī, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakātü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. nşr. Abdülfettah Muhammed el-Hulv-Mahmut Muhammed et-Tenâhî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1384.
• Şâfiî, Hasan. el-Âmidî ve arâuhü’l-kelâmiyye. Kahire: Dârü’s-Selam, 1998.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2011.
• Toru, Ümit. “Ashâbü’l-Hadîs Makâlât Geleneğinde İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Algısı”. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu, 449-468.
• Toru, Ümit. “Eş’arîlik-Hanbelîlik Farklılaşmasının Toplumsal Yansımaları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi XXII/1 (2018), 259-292.
• Toru, Ümit. Olgu İle Kurgu Arasında Eşarî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Toru, Ümüt. “Eş’arî Âlimlerin Nazarında Hanbelîlik ve Hanbelîler (İhtilaflar ve İthamlar)”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VI/10 (2018), 101-144.
• Türker, Ömer. “Kelam İlminin Metafizikleşme Süreci”. Dîvân 12/23 (2007), 75-92.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Yavuz, Abdullah Ömer. “Eş‛arîliğin Şam Bölgesinde Yayılma Süreci”. Bilimname 45 (31 Ekim 2021), 523-548.