The Sufi Order of Naqshbandiyya/Mujaddadiyyah in the Ottoman Society and the Sensitivity of Ahl al-Sunnah

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 2, 482 - 509, 31.12.2022

Hasan Gümüşoğlu

https://doi.org/10.18403/emakalat.1149240

Öz

In this article, the importance of the sufi order of Naqshbandiyya/Mujaddadiyyah on the basis sect in the Ottoman Empire has been examined. The Naqshbandiyya continued with the center of Mujaddidiyyah after Imām Rabbānī. He gained recognition as “Mujaddid-i alf-i thānī” (renewer of the second millennium) in the world of Islam. Many scholars and statesmen participated in the conversations of Muhammad Murād Bukhārī, who was the first caliph of the Mujaddadiyyah in the Ottoman Empire. In addition, the renewal movement of Imam Rabbani spread to many cities of the Ottoman Empire, especially Istanbul, by other sheikhs besides Murād Bukhārī.
In order to show the contribution of the Mujaddadiyyah sheikhs and caliph to the formation of the Ottoman views in the context of sects first of all, Rabbānī’s views on the Ahl as-Sunnah sect are included in the article. Among the scholars who were members of the Mujaddadiyyah in the Ottoman Empire, Sheikh Mehmed Emin Tokādī, Ebû Sa‘īd Hādimī, Mustafā Wahyī Efendi, Mavlānā Khālid al-Baghdādī and Ahmad Ḍiyā al-Dīn al-Gumushkhānawī came to the fore. For this reason, in our study it has been tried to reveal the effect of Mujaddadiyyah on the understanding of the Ottoman Ahl al-Sunnah by giving more place to their views.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ahl as-Sunnah, Sufism, Naqshbandiyya, Mujaddidiyyah

Osmanlı’da Nakşibendiyye/Müceddidiyye Tarikatı ve Ehl-i Sünnet Hassasiyeti

Öz

Bu makalede Osmanlı’da Nakşibendiyye/Müceddidiyye tarikatı ve Ehl-i sünnet hassasiyeti ekseninde Osmanlı’nın mezhep anlayışı incelenmiş olup çalışmamız esnasında araştırma ve yayın etiğine uyulmuştur. Nakşibendiyye şeyhleri, baştan itibaren Ehl-i sünnet’in esaslarını tarikatın ilk şartlarından kabul etmişlerdir. “Müceddid-i elf-i sânî” olarak genel kabul gören İmâm-ı Rabbânî’nin de bu esasları güçlü bir şekilde vurgulaması, sonraki Nakşibendîlere ilham kaynağı olmuştur. Müceddidiyye’nin ilk halifesi olan Muhammed Murad Buhârî’nin sohbetlerine pek çok âlim ve devlet adamı katılması, Osmanlı’da Müceddidiyye’ye baştan itibaren büyük bir ilginin olduğunu göstermektedir.
Müceddidiyye şeyh ve âlimlerin Osmanlı’nın mezhep anlayışına yaptığı katkının gösterilmesi için araştırmamızın baş tarafında İmâm-ı Rabbânî’nin Ehl-i sünnet mezhebi hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir. Osmanlı’da Müceddidiyye şeyh ve âlimleri genel manada önceki Nakşibendiyye’nin mezhep anlayışını devam ettirmiş olup bu çalışmada onların Ehl-i sünnet’e bağlılığın gerekliliğine dair ifadelerine ve bu konuya sürekli gündemde tutarak ona büyük önem atfettiklerine dair örneklere yer verilmiştir. Bu anlamda Osmanlı’da Müceddidî âlimler arasından Şeyh Mehmed Emin Tokadî, Ebû Saîd Hâdimî, Mustafa Vahyî Efendi, Hâlid-i Bağdâdî ve Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî’nin ön plana çıktığı görülmüştür. Bu sebeple makalemizde söz konusu âlimlerin görüşleri esas alınarak Osmanlı’nın Ehl-i sünnet konusundaki hassasiyetinde Müceddidiyye’nin etkisi ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Ehl-i sünnet, Tarikat, Nakşibendiyye, Müceddidiyye, Ottoman Empire, Ahl as-Sunnah, Sufism, Naqshbandiyya, Mujaddidiyyah

Kaynakça

• Abdürreşid İbrahim. 20. Asrın Başlarında İslâm Dünyası Çin ve Hindistan’da İslâmiyet. İstanbul: 1987.
• Ahmed Hilmî. “Kayserili Şeyh Hâcı Mehmed Said Efendi Nakşibendî”, Ceride-i Sûfiyye. No: 2 (3 Recep 1330).
• Arpaguş, Hatice K. “Osmanlı Geleneksel İslâm’ının Temel Kaynakları: İlmihal ve Akâid Eserleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 14/28 (2016)
• Buhârî, Salâhuddîn b. Mubârek. Enîsü’t-tâlibîn ve uddetü’s-sâlikîn (Makâmât-ı Muhammed Bahâüddîn Nakşibend). trc. Süleyman İzzî Teşrîfâtî. İstanbul: 1328.
• Demirtaş, Hasan. “Nakşibendîlik’in Anadolu’da Ortaya Çıkışının Belgesi: Şeyh Hâce İshak er-Rumî Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi. 50 (Aralık 2018).
• Dervişzâde, Muhammed b. Zeynelâbidîn Ali el-Karamânî. Tuhfetül-mülûk fî irşâdi ehli’s-sülûk. İstanbul: 1268.
• Durmuş, Ali, “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risalesi Risâle-i Müdâfa‘a Işığında Hayatı ve İlmî Kişiliği”, Tokat İlmiyat Dergisi, 8/1 (Haziran 2020)
• Fahreddîn Ali b. Hüseyin el-Vâiz Safî. Reşahât-ı Aynu’l-hayât. trc. Muhammed Murad el-Kazânî. Mekke: 1307.
• Gümüşoğlu, Hasan. Müceddid-i elf-i sânî İmam-ı Rabbânî ve Ehl-i sünnet Davası. İstanbul: 2021.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Osmanlı Devleti’nin Ehl-i sünnet Anlayışında Nakşibendiliğin Yeri ve Önemi (XV. Ve XVI. Yüzyıllar)”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/2 (Güz, 2021).
• Haksever, Ahmet Cahid. “Osmanlı’nın Modernleşme Sürecinde Hâlidîler ve Diğer Müceddidler”. Uluslararası Mevlenâ Halid-i Bağdâdî Sempozyumu Bildirileri. Ankara: 2012.
• Hasenî, Abdülhay b. Fahrüddîn. el-İ’lâm bi-men fî târihi’l-Hind mine’l-a’lâm (Nüzhetül-havâtır). Beyrut: 1999.
• Hocazâde Ahmed Hilmî. “Mevlânâ Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî”. Cerîde-i Sûfiyye, nr. 8-24, İstanbul: 1330.
• Kılıç, Rüya. “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşibendi İlişkisine Farklı Bir Yaklaşım: Hâlidî Sürgünler”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi. 7/17 (2006).
• Kişmî, M. Haşim. Berekât İmâm-ı Rabbânî ve Yolundakiler. çev. A. Fârûk Meyân. İstanbul: 1976.
• Mehmed Tevfîk. Yâdigar-ı Macaristan Asr-ı Abdülhamid Hân. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1294.
• Minzelevi, Muhammed Murat Kazanî, Remzî. Telfîku’l-ahbâr ve telkîhu’i-âsâr fî evkâi’i Kazan ve Bulgâr ve mülûki’t-Tatâr. Orenburg: 1908
• Minzelevî, Muhammed Murad el-Kazanî er-Remzî. Zeylü Reşahât (Ali b. Hüseyin el-Herevî’nin Reşahât isimli eserinin kenarında). Mekke: 1300.
• Molla Câmî, Abdurrahman. Serrişte-i Tarîk-ı Hâcegân (Tercüme-i Serrişte-i Hazret-i Molla Câmî). İBB AK, OE-Yz-192.
• Müstakimzâde Süleyman Sa’deddîn. Tuhfe-i Hattâtîn. nşr. Mahmud Kemal İnal. İstanbul: 1928.
• Müstekîmzâde Süleyman Efendi. Fıkh-ı Ekber Tercümesi. İstanbul: İkdam Matbaası, 1314.
• Nablûsî, Abdülgânî b. İsmâil. el-Hakîkat ve’l-mecâz fi’r-rıhle ilâ bilâdi’ş-Şâm ve Mısr ve’l-Hicâz. nşr. A. Abdülmecîd Herîdî. Kâhire: Merkezü tahkîki’t-türâs, 1986.
• Öngören, Reşat. “Tunahan, Süleyman Hilmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Şeyh Ebû Saîd Sâib. Hidâytü’l-tâlibîn. trc. Veliyyüddînzâde Mehmed Hıfzî Efendi. İstanbul: 1253.
• Şimşek, Halil İbrahim. “İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî’nin XVIII. Yüzyıl Anadolu Toplumundaki Nakşibendîlere Tesiri”. Uluslararası İmâm-ı Rabbânî Sempozyumu Tebliğleri. İstanbul: Aziz Mahmûd Hüdâyî Vakfı Yayınları, 2018.
• Taşköprîzâde, İsâmeddin Ahmed Efendi. eş-Şakâiku’n-nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. nşr. A. Suphi Furat. İstanbul 1985.
• Tosun, Necdet. “Orta Asya Evliyasından Salâhaddin Bin Sâkıb Siracüddin”. Yüzakı Dergisi”, 54 (Ağustos 2009).
• Zemahşerî, Cârullah. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücühi’t-te’vîl. Riyad: 1998.