The Notion of Ismā‘īlī Creation: The Case of Abū Ya‘kūb al-Sijistānī's Theory of Amr

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 2, 639 - 659, 31.12.2022

Yusuf Sansarkan Cağfer Karadaş

https://doi.org/10.18403/emakalat.1198975

Öz

Abū Ya‘kūb al-Sijistānī (d. after 361/971), one of the 4th/10th century Ḵẖurāsān-Mā Warā’ al-Nahr dā‘īs of Ismā‘īlīsm adopted Neoplatonism to thoughts of the sect that he represented. The reconciliation effort of Ismā‘īlīsm, which asserts creatio ex nihilo against Neoplatonism's conception of the eternal world, necessitates the invention of an intermediate formula. In addition to this effort, the understanding of extreme tanzīh in which God is associated with the being at the lowest level also excludes the fact that God is the first cause of existence in Neoplatonism. Despite refusing that God is the first cause, Sijistānī figured a concept called "Amr" (Command) based on "be" (كن) expressed in the Ḳur’ān and regarded it as an intermediary between being and God. While "Amr" is considered outside the being, it's not also equal to "be" that was expressed. This study deals with Sijistānī's views on the "Amr" in the context of Plotinus' theory of emanation comparatively. As a result of the study aiming to introduce the theory of "Amr", it has been concluded that Sijistānī tried to reconcile the idea of the eternal world and creatio ex nihilo with this theory. Research and ethical publication principles were followed in the preparation of this work.

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Ismā‘īlīsm, Neoplatonism, Creation, Sijistānī

İsmâilî Yaratılış Düşüncesi: Ebû Ya‘kûb es-Sicistânî'nin Emr Teorisi Örneği

Öz

İsmâilîliğin 4./10. yüzyıl Horasan-Mâverâünnehir dâîlerinden Ebû Ya‘kub es-Sicistânî, (ö. 361/971'den sonra) Yeni Eflâtunculuğu mensubu olduğu mezhebin görüşlerine uyarlamıştır. Yeni Eflâtunculuğun ezelî âlem anlayışına karşı yoktan yaratmayı savunan İsmâilîliğin uzlaştırılma çabası, bir tür ara formülün ihdasını gerekli kılmaktadır. Bu uzlaştırma çabasının yanında, Tanrı'nın yaratılanlarla en alt seviyede ilişkilendirildiği aşırı tenzih anlayışı, Yeni Eflâtunculukta görülen Tanrı'nın varlığa illet sayılmasını da dışarıda bırakmaktadır. Tanrı'nın ilk illet olduğunu reddeden Sicistânî, Kur'an'da ifade edilen "ol" (كن) emrinden yola çıkarak Emr adını verdiği bir kavramın varlığa illet olduğunu dile getirmiş ve onu varlık ile Tanrı arasında bir vasıta addetmiştir. Varlık kategorisinin dışında kabul edilen Emr, "ol" emriyle aynı değildir. Bu çalışma Sicistani'nin Emr konusundaki görüşlerini, Plotinus'un sudûr teorisi bağlamında, karşılaştırmalı bir biçimde ele almaktadır. Emr teorisinin tanıtılmasını amaçlayan çalışmanın sonucunda Sicistânî'nin bu teoriyle, ezelî âlem düşüncesi ve yoktan yaratılışı bağdaştırmaya çalıştığı sonucuna varılmıştır. Bu çalışmanın hazırlanmasında, araştırma ve etik yayın ilkelerine uyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, İsmâilîlik, Yeni Eflâtunculuk, Yaratılış, Sudûr, Sicistânî

Kaynakça

• Adamson, Peter - Richard C. Taylor (ed.). İslam Felsefesine Giriş. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2. Basım, 2016.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 5: Plotinos Yeni Platonculuk ve Erken Dönem Hristiyan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Avcu, Ali. Horasan - Maveraünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam’da Evrimci Yaratılış Teorisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1987.
• Bréhier, Émile. The Philosophy Of Plotinus. çev. Joseph Thomas. Chicago: The University of Chicago Press, 1958.
• Conway, David A. “It Would Have Happened Already: On One Argument for a First Cause”. Analysis 44/4 (1984), 159-166.
• Erdem, Engin - Pehlivan, Necmettin. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin ‘Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risale’si”. İslam Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 87-116.
• Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbu Ârâi ehli’l-medîneti’l-fâzıla. ed. el-Bîr Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 2. Basım, 1986.
• Inge, William Ralph. The Philosophy of Plotinus. 2 Cilt. London: Longmans, Green and Co., 1918.
• İbn Sînâ. “er-Risâletü’l-arşiyye”. Mecmû‘u Resâili’ş-Şeyhi’r-Reîs. Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1353.
• Karadaş, Cağfer. Kelâm Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Kitâbü’r-riyâd. ed. Arif Tamir. Beyrut: Darü’s-sekâfe, ts.
• Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Mecmû‘etu Resâili’l-Kirmânî. ed. Mustafa Gâlib. Beyrut: Müessesetü’l-câmi‛iyye, 2. Basım, 1987.
• Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Râhetü’l-‘akl. ed. Mustafa Gâlib. Beyrut: Darü’l-Endelüs, 1983.
• Plotinus. The Enneads. ed. Lloyd P. Gerson. çev. George Boys-Stones vd. St Ives: Cambridge University Press, 2018.
• Sicistânî, Ebû Ya’kub. el-Mekālîdü’l-melekûtiyye. ed. İsmail K. Poonawala. Tunus: Darü’l-Garbi’l-Islamî, 2011.
• Sicistânî, Ebû Ya’kub. el-Yenâbî‛. ed. Mustafa Gâlib. Beyrut: el-Mektebetü’t-ticârî, 1965.
• Sicistânî, Ebû Ya’kub. İsbâtü’n-nübû’ât. ed. Arif Tamir. Beyrut: Darü’l-Maşrik, 2. B., 1982.
• Sicistânî, Ebû Ya’kub. Kitâbü’l-iftihâr. ed. İsmail K. Poonawala. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-Islamî, 2000.
• Tan, Muzaffer. Haşşâlîliğin Tarihsel Arka Planı: İsmaili Davet Yapılanması. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları, 2017.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfu Istılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Ali Dahrac. çev. Abdullah Halidî - George Zinati. Beyrut: Mektebetu Lübnan Naşirûn, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Üçer, İbrahim Halil. İbn Sînâ Felsefesinde Suret Cevher ve Varlık. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Walker, Paul E. Abū Ya‘kūb al-Sijistānī: Intellectual Missionary. London, New York: I.B. Tauris, 1998.
• Üsûlûcyâ: Aristoteles’in Teolojisi. ed. Ömer Türker. çev. Cahid Şenel. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.