Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal’ine Göre İmâmiyye’nin İmamet Nazariyesi (Farklı Mâkâlât Gelenekleriyle Kıyaslama)

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 1, 288 - 328, 30.06.2023

Mustafa Yüce Ümit Erkan

https://doi.org/10.18403/emakalat.1244380

Öz

İslâm mezhepleri tarihi klasik kaynakları içerisinde önemli bir yere sahip olan Şehristânî’nin el-Milel ve’n-nihal adlı eseri, mukaddimesi ve objektifliği ile öne çıkmıştır. Mezhepleri tarafsız olarak aktaracağını belirten Şehristânî’nin, bu ilkesine ne denli sadık kaldığı İslâm mezhepleri hakkında doğru bilgi edinmemiz açısından önemlidir. Bu eserin İmâmiyye mezhebini esas alarak yaptığımız araştırmamızda, İmâmiyye’nin ve tâli kollarının görüşlerinin, Eş‘arî, Müstakil Sünnî (İbn Hazm), Mürciî-Hanefî ve Zeydî-İsmâilî-İmamî gelenekten gelen eserlerle kıyaslanarak, bilgilerin geçerliliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Eş‘arî geleneğin önemli bir temsilcisine ait el-Milel adlı eserde, İmâmiyye mezhebinin bazı görüşleri eleştirilmiş, bazı İmâmiye’ye ait inanç esasları anlamsız ve tuhaf karşılanmıştır. Buna rağmen Şehristânî’nin genel anlamda tarafsızlık ilkesini korumaya riayet ettiği görülmüştür. İmâmiyye’ye ait görüşlerin farklı mâkâlât gelenekleriyle karşılaştırıldığında örtüştüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri Tarihi, Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, Şîa, İmâmiyye.

The Imamate Theory of Imamiyya according to Shahristani's al-Milal wa-l- Nihal (A Comparison with Different Maqalat Traditions)

Öz

Shahristani's work al-Milal wa’l-nihal, which has an important place among the classical sources of the history of Islamic sects, has come to the fore with its introduction and objectivity. The extent to which Shahristani, who stated that he would convey the sects impartially, was faithful to this principle is important for us to obtain accurate information about Islamic sects. In our research based on the Imamiyyah sect of this work, the views of the Imamiyyah and its subordinate branches has been tried to determine the validity of the information by comparing with the works from the Ash’ari, independent Sunni (Ibn Hazm), Murjiite-Hanafi and Zaydi-Ismaili-Imami traditions. In al-Milal, a work by a prominent representative of the Ash’ari tradition, some of the views of the Imamiyyah sect were criticized, and some of the belief principles of the Imamiyya were considered meaningless and strange. Nevertheless, it is observed that Shahristani generally respected the principle of impartiality. It was found that the views of the Imamiyya overlap when compared with different maqalat traditions.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Shahristani, al-Milal wa-l-nihal, Shi’a, Imamiyya

Kaynakça

• Abdülbâki, Muhammed Fuad. el-Muʻcemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1990.
• Arı, Mehmet Salih. İmâmiyye Şîası Kaynaklarına Göre İlk Üç Halife. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Askerî, Allame Murtaza. Ehl-i Beyt ve Ehl-i Sünnet Ekolleri İmamet ve Sahabe. çev. Cafer Bendiderya - İsmail Bendiderya. İstanbul: Kevser Yayınları, 2005.
• Ateş, Orhan. “El-Milel ve’n-Nihal’in Mukaddimesi Çerçevesinde Şehristânî’nin Fırka Yazıcılığının Bazı Sorunları”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 1/2 (2008): 105-130.
• Aydınlı, Osman vd. Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. ed. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Aydınlı, Osman. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslâm Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı. Ankara: Hititkitap Yayınevi, 2008.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l fırak. nşr. Nuaym Hüseyin Zerzûr. Beyrut: Mektebetü’l Asriyye, 1436/2015.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Beyhakî, Ebü’l-Hasan Zahîrüddîn Ali b. Zeyd b. Muhammed. Tetimmetü sıvânü’l-hikme. nşr. Refîk el-Aʻcem. Beyrut: Darü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1336/1918.
• Bulut, Mehmet. “İsmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/134-136. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. Büyükkara, Mehmet Ali. “İslâm Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler”, İslâmî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi 1 içinde, ed. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 441-491. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Dalkılıç, Mehmet. “Abdülkerîm eş-Şehristânî’nin İslâm Mezheplerini Tasnif Metodu”. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 5/1 (2008), 141-155.
• Dalkılıç, Mehmet. “Eleştirel Açıdan Bir Kimlik ve İnanç Örtüsü Olarak Takıyye”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2003): 113-139.
• Dalkılıç, Mehmet. “İbn Hazm’a Göre Şîa”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2006): 147-172.
• Demir, Ahmet İshak. Klasik Dönem Mezhepler Tarihi Kaynaklarının Objektifliği. Rize: STS Yayınları, 2011.
• Demircan, Adnan. Hz. Ali’nin Hilâfet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Ebû Temmâm. Bâbu’ş-Şeytân min kitâbi’ş-şecere. nşr. Wilferd Madelung, Paul E. Walker. Leiden: Tuta Sub Aegıde Pallas, 1998.
• Enbârî, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed b. Abdillah. Mesâilü’l-imâme ve muktetafât mine’l-kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât. nşr. Joseph Van Ess. Beyrut, 1971.
• Eşʻarî, Ebü’l Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Beyrut: Daru’n-Neşr, 1426/2005.
• Eşʻarî, Ebü’l Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Beyrut: Daru’n-Neşr, 1426/2005.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Günaydın, Enver, Eş‘arî’ye Göre Şiî Fırkalar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaib On İkinci İmam el-Mehdî. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Vefeyâtü’l-aʻyân ve enbâü enbâi’z- zamân. nşr. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1971.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillah Yâkût. Muʻcemü’l-büldân. nşr. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. 7 Cilt. Beyrut: Darü’l- Kütübü’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Harman, Ömer Faruk. “el-Milel ve’n-Nihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 58-60. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Harman, Ömer Faruk. “Şehristânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 467-468. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Horasani, Ayetullah Muhammet. Alametleriyle Beklenen Mehdi Aleyhisselam. çev. Mahmut Acar. İstanbul: Risalet Yayınları, 2006.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed. Müsnedü Ahmed b. Hanbel. nşr. Şu’ayb Arnaût. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. Dinler ve Mezhepler Tarihi, çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Camâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr, Muhammed Ahmed Hasbullah ve Hâşim Muhammed Şazelî. 55 Cilt. Kahire: Daru’l- Maarif, 1119/1708.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn. Minhâcü’s-Sünneti’n-nebeviyye fî nakzi kelâmi’l-şîati’l-kaderiyye. nşr. Muhammed Reşad Sâlim. 9 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1409/1989.
• İlhan, Avni. “Gaybet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 410-412. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• İnal, İbrahim Hakkı. “Batıda Mezhepler Tarihi Metodolojisi Çalışmaları: Keith Lewinstein Örneği”. Usûl: İslam Araştırmaları 11 (2009): 55-70.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Muʻtezile’nin Beş İlkesi, çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kummî, Ebû Halef el-Eşʻarî - en-Nevbahtî, Ebû Muhammed b. el-Hasan b. Mûsâ. Şiî Fırkalar, Kitâbü’l-makâlât ve’l-fırak/Fıraku’ş-Şîa, çev. Hasan Onat - Sabri Hizmetli - Sönmez Kutlu - Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
• Kummî, Ebû Halef el-Eşʻarî. Kitâbü’l-makâlât ve’l-fırak. nşr. Muhammed Cevad Meşkûr. Tahran: Matbaatü Haydarî, 1963.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”, İslâmî İlimlerde Metodoloji (Usûl) Mes’elesi 1 içinde, ed. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
• Kuzgun, Şaban. “Şehristani’nin Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve ‘el-Milel ve’n-Nihal’ İsimli Eserinin Dinler Tarihi İle İlgili Önemli Bölümlerinin Tercümesi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985): 179-208.
• Lewinstein, Keith. Studies in Islamic Heresiography: The Khawarij in Two Firaq Traditions, New Jersey: Princeton University, Doktora Tezi, 1989.
• Mayer, Toby. “Şehristânî’ye Göre Kur’ân’ın Sırları: Bir Ön Değerlendirme”. çev. Mehmet Kaya. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 5/1 (2008): 93-140.
• Murtezâ, Şerîf. el-Fusûlü’l-muhtare mine’l-uyun ve’l-mehâsin. Silsiletü müellefâti’ş-Şeyh el-Mufîd içinde. 2. Beyrut: Daru’l-Müfîd, 1414/1993.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed eş-Şeyh. el-İfsâh fi’l-imâme. Silsiletü müellefâti’ş-Şeyh el- Müfîd içinde. 8. Beyrut: Daru’l-Müfîd, 1414/1993.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed eş-Şeyh. el-İrşâd fî maʻrifeti hücecillâhi ale’l-ibâd. Silsiletü müellefâti’ş-Şeyh el-Müfîd içinde. 11/1. Beyrut: Daru’l-Müfîd, 1414/1993.
• Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed eş-Şeyh. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhibi ve’l-muhtarât. Silsiletü müellefâti’ş-Şeyh el-Müfîd içinde. 4. Beyrut: Daru’l-Müfîd, 1414/1993.
• Nesefî, Ebû Mûtî Mekhûl b. el-Fadl. Kitâbu’r-redd alâ ehli’l-bidaʻ ve’l-ehvâ. nşr. Seyyid Bahçivan. Konya: Hikmet Yayınları, 2013.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed b. el-Hasan b. Mûsâ. Fıraku’ş-Şîa. nşr. es-Seyyid Muhammed Sâdık. İstanbul: Matbaatü’t Devle, 1931.
• Onat, Hasan. “Şiî İmâmet Nazariyesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (1992): 89-110.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Öztürk, Mustafa. “Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Kur’an Tefsiri Bağlamında Ebü’l Feth eş-Şehristânî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2012): 1-41.
• Râzî, Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân. Kitâbü’z-zîne fi’l-kelimâti’l-islâmiyyeti’l-arabiyye. nşr. Hüseyin Hamdânî. 2 Cilt. San’a: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Buhûsü’l-Yemenî, 1415/1994.
• Ressî, Kâsım b. İbrahim b. İsmâil b. İbrahim b. el-Hasan b. el-Hasan b. Ali b. Ebî Tâlib. Mecmûu kütüb ve resâili’l-İmâm el-Kâsım b. er-Ressî. nşr. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. 2 Cilt. San’a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1422/2001.
• Sedâbâdî, Ubeydullah b. Abdullah. el-Mukniʻ fi’l-imâme. nşr. Şâkir Şeba. Kum: Müessesetü Neşri’l-İslâmî, 1414/1993.
• Semʻânî, Ebû Saʻd Abdülkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fi’l-muʻcemi’l-kebîr. nşr. Halil el-Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1417/1998.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-şâfiʻiyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tanâhî ve Abdülfettâh Muhammed b. el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Daru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1336/1918.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. London: Oxford University Press, 1934.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Risâletü’l-iʻtikadâtil-İmâmiyye (Şiî- İmâmiyye’nin İnanç Esasları), çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Şeyh Sadûk, Ebû Caʻfer Muhammed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kummî. Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʻme. nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. 2 Cilt. Kum: Neşr-ü Dâri’l-Hadis, 1395.
• Şirazî, Ayetullah Uzma Nasır Mekarim. İnançlarımız, çev. İsmail Bendiderya. İstanbul: Kevser Yayınları, 2011.
• Tabatabâî, Allame Muhammed Hüseyin. Tüm Boyutlarıyla İslâm’da Şia, çev. Kadir Akaras - Abbas Akyüz. İstanbul: Kevser Yayınları, 2016.
• Tan, Muzaffer. “Hanefi-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnif Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/2 (2008): 121-152.
• Tanci, Muhammed. “Şehristânî”. İslâm Ansiklopedisi. 11: 392-396. İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
• Teftâzânî, Saʻdüddîn Mesʻûd b. Ömer. Şerhu’l-akâidi’n-nesefiyye. nşr. Muhammed Adnan Derviş. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2015.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmizî. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Toker, Yaşar, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm eş-Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal Adlı Eserinde Sabiîlik. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Topaloğlu, Bekir - İlyas Çelebi. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Toru, Ümit. “Eşʻarî Geleneğin İsmâilîlik Söylemi ve Sosyo-Politik Temelleri (Bağdâdî Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2020), 363-402.
• Toru, Ümit. “İmâmiyye Algısında Süreç İhmali ve Genelleme Sorunu: Eş‘arî Makâlât Geleneği Örneği”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 377-418.
• Toru, Ümit. “İsmâiliyye’nin İslam Dışı Kökenine Dair Eş‘arî İddialar”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2029), 241-278.
• Toru, Ümit. Olgu ile Kurgu Arasında Eşʻarî Geleneğin Şiîlik Algısı. Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Uzun, Âdem Sezgin, İbn Hazm’ın Gulat Anlayışı ve Gâli Fırkalar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi,2013.
• Yıldırım, Ömer Ali. Şehristânî’nin İbn Sînâ Eleştirisi. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Ebü’l-Feth Şehristânî “Milel ve Nihal” Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme ve Mezheplerin Tetkikinde Usûl. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. nşr. Şu’ayb Arnâut. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.