Zeydî-Mu‘tezilî Literatürde Bir Yitiğin Keşfi: İbn Şervîn ve Yâḳūtetü’l-îmân ve Vâsıṭatü’l-Burhân’ı-İnceleme ve Neşir-

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 1, 90 - 142, 30.06.2023

Serkan Çetin , Ulvi Murat Kılavuz

https://doi.org/10.18403/emakalat.1296423

Cited By: 1

Öz

Zeydîlik ile Mu‘tezilîlik arasındaki, teşekkül dönemlerine kadar uzandığı da iddia edilen ilişki ve etkileşim, Büveyhî veziri Sâhib b. Abbâd’ın Kādî Abdülcebbâr’ı Rey’e davet etmesi ve kādilkudât olarak atamasıyla birlikte Mu‘tezilîliğin merkezi hâline gelen Rey’de daha güçlü bir evreye geçmiştir. Bu süreçte Taberistan/Hazar Zeydîleri’nden birçok âlim Kādî’den ders alarak onun talebesi olmuştur. Zeydî-Mu‘tezilî kimliği açık olan İbn Şervîn de bu âlimlerden biridir. İbn Şervîn kelâm ve fıkıh alanında önemli eserler telif etmiş ve eserleri Taberistan sınırları içerisinde kalmayarak Yemen Zeydîleri’ne kadar ulaşmıştır. Onun Yemen Zeydîleri’ne kadar ulaşan önemli kelâm eserlerinden birisi de yakın zamana kadar kayıp olarak bilinen ve tarafımızdan keşfedilen bir mecmua içerisinde, önemli bazı diğer Zeydî-Mu‘tezilî eserlerle birlikte bulunan Yâḳūtetü’l-îmân ve vâsıṭatü’l-burhân’ıdır. İbn Şervîn, Zeydî-Mu‘tezilî kelâm metinlerinde zaman zaman kısmen farklı formlarıyla rastlandığı biçimde Yâḳūtetü’l-îmân’ın sistematiğini, i. Tevḥîd, ii. ʿAdl, iii. Vaʿd, iv. Vaʿîd, v. Emr bi’l-maʿrûf, vi. Nehy ʿani’l-münker, vii. Nübüvvet, viii. İmâmet şeklinde sıraladığı dinin sekiz temel ilkesi üzerine kurmuştur. Onun bu metni üzerine VI./XII. yüzyıl Yemen Zeydîleri içerisinde Behşemî kelâm geleneğinin önemli bir temsilcisi olan Hasen b. Muhammed er-Rassâs, et-Tibyân li-Yâḳūteti’l-îmân ve vâsıṭati’l-burhân başlığıyla “Tevhîd” ve “Adl” bölümleriyle sınırlı oldukça kapsamlı bir şerh kaleme almıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, Zeydiyye, İbn Şervîn, Hasen b. Muhammed er-Rassâs

Teşekkür

Makalenin teşekkülünde tavsiyeleri ve katkıları vesilesiyle Doç. Dr. Kadir Gömbeyaz’a, Arş.Gör. A. İskender Sarıca’ya ve iki değerli hakem hocamıza teşekkür ederiz.

Discovery of a Loss in Zaydī-Muʿtazilī Literature: Ibn Sharwīn and His Yāqūtat al-īmān wa-wāsiṭat al-burhān – Analysis and Edition of the Text –

Öz

The relationship and interaction between Zaydism and Muʿtazilism, which is claimed to date back to the formative periods, entered a stronger phase as a result of the invitation of al-Qāḍī ʿAbd al-Jabbār by the Buwayhid vizier al-Ṣāḥib ibn ʿAbbād to Rayy which afterwards became the center of Muʿtazilism, and his appointment as the chief judge (qāḍī l-quḍāt). In this process, many scholars from the Tabaristan/Caspian Zaydīs took lessons from al-Qāḍī and became his students. Ibn Sharwīn, whose Zaydī-Muʿtazilī identity is clear, is one of these scholars. He wrote important works in the field of kalām and fiqh, and his works did not remain within the borders of Tabaristan, but reached the Zaydīs of Yemen. One of his valuable theological works that reached the Zaydīs of Yemen is Yāqūtat al-īmān wa-wāsiṭat al-burhān, which is thought to be lost until recently and found along with several other important Zaydī-Muʿtazilī works in a compilation discovered by us. Ibn Sharwīn systematized al-Yāqūtah, as seen from time to time in partially different forms in the Zaydī-Muʿtazilī kalām texts, in an eight-fold classification of the basic principles of religion (uṣūl al-dīn) as i. al-Tawḥīd, ii. al-ʿAdl, iii. al-Waʿd, iv. al-Waʿīd, v. al-Amr bi-l-maʿrūf, vi. al-Nahy ʿan al-munkar, vii. Prophethood, viii. Imamate. On this text of his, an important representative of the Bahshamī tradition among the 6th/12th century Yemeni Zaydīs, al-Ḥasan ibn Muḥammed al-Raṣṣāṣ wrote a comprehensive commentary focusing only on the sections of “al-Tawḥīd” and “al-ʿAdl” under the title of al-Tibyān li-Yāqūtat al-īmān wa-wāsiṭat al-burhān.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazilah, Zaydiyyah, Ibn Sharwīn, al-Ḥasan ibn Muḥammad al-Raṣṣāṣ

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. “The Ṭabaristānis’ Question: Edition and Annotated Translation of One of al-Ḳāsim ibn Ibrāhīm’s Epistles”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam 11 (1988), 16-54.
• Ansari, Hassan. “Dü kitâb-i tâze-yâb Muʿtezilî ez mekteb-i Rey”. Ez-gencîne-hâ-yi nüsaḫ-ı ḫaṭṭî: Muʿarrifî-yi dest-nivişte-hâ-yi erzişmend ez kitâbḫâne-hâ-yi büzürg-i cihân der Ḥavze-yi ʿulûm-i İslâmî. 201-207. İsfahan: Defter-i Teblîgāt-ı İslâmî, 1394 HŞ.
• Ansari, Hassan. “Kitâbî-yi Kelâmî muhtemelen ez-Ṣâḥib b. ʿAbbâd”. Berresî-hâ-yi târîḫî. Erişim 17 Ağustos 2021. https://ansari.kateban.com/post/3488
• Ansari, Hassan. “Mu‘tezilîliğin Şiî Alımlanması (I): Zeydîler”. çev. Orhan Şener Koloğlu. Başlangıçtan Günümüze İslâm Kelâmı. ed. Sabine Schmidtke. 255-272. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Ansari, Hassan. “Münâḳaşa-yi der bâre-yi yekî ez kitâb-hâ-yi mensûb bih Ḳāḍî ʿAbdülcebbâr”. Berresî-hâ-yi târîḫî. Erişim 30 Mart 2023. https://ansari.kateban.com/post/1395
• Ansari, Hassan. “Un Muḥaddit Muʿtazilite Zaydite: Abū Saʿd al-Sammān al-Rāzī et ses Amālī”. Arabica 59 (January 2012), 267-290. https://doi.org/10.1163/157005812X629257
• Ansari, Hassan – Sabine Schmidtke. “Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Šarwīn”. Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions. 39-66. Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2017. https://doi.org/10.5913/2017918.ch02
• Ansari, Hassan – Sabine Schmidtke. “The Cultural Transfer of Zaydī and Non-Zaydī Religious Literature from Northern Iran to Yemen (Sixth/Twelfth Century through Eighth/Fourteenth Century)”. Globalization of Knowledge in the Post-Antique Mediterranean, 700-1500. ed. Sonja Brentjes – Jürgen Renn. 141-165. London - New York: Routledge, 2016.
• Ansari, Hassan – Sabine Schmidtke. “The Literary-Religious Tradition among Seventh/Thirteenth-Century Yemeni Zaydīs (II): The Case of ʿAbd Allāh b. Zayd al-ʿAnsī”. Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions. 193-230. Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2017. https://doi.org/10.5913/2017918.ch09
• Ansî, Hüsâmeddin Abdullah b. Zeyd b. Ahmed b. Ebi’l-Hayr. el-Maḥaccetü’l-beyḍâʾ fî uṣûli’d-dîn. Münih: Bayerische Staatsbibliothek, Cod. arab. 1286, 1a-224b.
• Ansî, Hüsâmeddin Abdullah b. Zeyd b. Ahmed b. Ebi’l-Hayr. es-Sirâcü’l-vehhâc[ü’l-mümeyyiz beyne’l- istiḳāme ve’l-iʿvicâc]. Berlin: Staatsbibliothek zu Berlin-Preußischer Kulturbesitz, Glaser 123, 180a-228a.
• Ansî, Hüsâmeddin Abdullah b. Zeyd b. Ahmed b. Ebi’l-Hayr. et-Temyîz beyne’l-İslâm ve’l-Muṭarrifiyye eṭ- ṭaġām. San‘â: Mektebetü’l-İmâm Zeyd b. Ali, ZA: 344-01, 1a-200a.
• Aruçi, Muhammed. “Ressî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/587-588. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bahrânî, Şerefüddin Yahyâ b. İzzeddin Hüseyn b. Aşîre b. Nâsır el-Müftî el-Yezdî. Teẕkiretü’l-müctehidîn: Risâle fî maʿrifeti meşâyiḫi’ş-Şîʿa. thk. Hüseyin Cûdî Kâzım el-Cübûrî. Kerbelâ: Merkezü Kerbelâ li’d-Dirâsât ve’l- Buhûs Mecmau’l-İmâm el-Hüseyn el-İlmî li-Tahkīki Türâsi Ehli’l-Beyt, 1439/2017.
• Bahrânî, Şerefüddin Yahyâ b. İzzeddin Hüseyn b. Aşîre b. Nâsır el-Müftî el-Yezdî. Risâle fî meşâyiḫi’ş-Şîʿa teştemilü ʿalâ esmâʾi baʿḍi’r-ruvât ve ʿulemâʾi’ş-Şîʿa ve muṣannefâtihim ilâ seneti 965. thk. Nizâr el-Hasen. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 1430/2009.
• Buthânî, Nâtık-bilhak Ebû Tâlib Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn el-Hârûnî el-Hasenî. el-İfâde fî târiḫi’l- eʾimmeti’s-sâde. thk. Mektebetü Ehli’l-Beyt. Sa‘de: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 4. Basım, 1435/2014.
• Büstî, Ebü’l-Kāsım İsmâil b. Ahmed b. Mahfûz el-Cîlî. Kitâbü’l-Merâtib fî feḍâʾili Emîri’l-müʾminîn ve seyyidi’l- vaṣiyyîn. thk. Muhammed Rızâ el-Ensârî el-Kummî. Kum: ed-Delîl, 1421/2000.
• Cook, Michael Allan. Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Cündârî, Safiyyüddin Ahmed b. Abdillah. Terâcimü’r-ricâli’l-meẕkûre fî Şerḥi’l-Ezhâr. Ebü’l-Hasen Abdullah b. Miftâh, el-Müntezaʿu’l-muḫtâr mine’l-ġaysi’l-midrâr el-maʿrûf bi-Şerḥi’l-Ezhâr ile birlikte. 10 cilt. Sa‘de: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 2. Basım, 1435/2014.
• Cürmûzî, Mutahhar b. Muhammed b. Ahmed el-Muntasır eş-Şerîf el-Hasenî. Tuḥfetü’l-esmâʿ ve’l-ebṣâr bi- mâ fi’s-sîreti’l-Mütevekkiliyye min ġarâʾibi’l-aḫbâr: Sîretü’l-İmâm el-Mütevekkil-ʿalellâh İsmâʿîl b. el-Ḳāsım (1019-1087 h.). thk. Abdülhakîm b. Abdülmecîd el-Hecerî. 2 cilt. San‘â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es- Sekāfiyye, 1423/2002.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. eṭ-Ṭabaḳatâni’l-ḥâdiye ʿaşera ve’s- sâniye ʿaşera min Şerḥi ʿUyûni’l-mesâʾil. thk. Fuâd Seyyid – Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l- Muʿtezile içinde. 369-409. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
• Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkim. Nuḫab min Kitâbi Cilâʾi’l-ebṣâr. thk. Wilferd Madelung. Aḫbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye fî Ṭaberistân ve Deylemân ve Cîlân içinde. 119-133. Beyrut: el- Ma‘hedü’l-Elmânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye, 1987.
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/512-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Deylemî, Ali b. Pîrmerd. el-Muġnî fî ruʾūsi mesâʾili’l-ḫilâf beyne’l-İmâm en-Nâṣır-lilḥaḳ ʿaleyhi’s-selâm ve sâʾiri fuḳahâʾi Ehli’l-beyt ʿaleyhimü’s-selâm ve fuḳahâʾi’l-ʿâmme. Vatikan: Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat.ar.1036, 1a-152b.
• Ebû Ca‘fer. en-Nesîm fi’l-uṣûl. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 18.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-İmâm Zeyd: Ḥayâtühû ve ʿaṣruhû ârâʾühû ve fıḳhühû. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1425/2005.
• Efendî, Mîrzâ Abdullah b. Îsâ el-İsfahânî et-Tebrîzî. Riyâḍu’l-ʿulemâʾ ve ḥiyâḍu’l-fuḍalâʾ. thk. Seyyid Ahmed el- Hüseynî. 7 cilt. Kum: Mektebetü Âyetullahi’l-Uzmâ el-Mar‘aşî en-Necefî, 1403[/1983].
• Emîn, Muhsin. Aʿyânü’ş-Şîʿa. thk. Hasen el-Emîn. 12 cilt. Beyrut: Dâru’t-Teâruf li’l-Matbûât, 1403/1983.
• Esmâʾül-meşhûrîn mine’l-ʿulemâ. nşr. Muhammed Takī Dânişpejûh. Muhammed Takī Dânişpejûh, “Dü Risâle der-bâre-ʾi Dânişmendân-ı Şîʿî - 2” içinde. Neşriyye-ʾi Dânişgede-ʾi Edebiyyât-ı Tebrîz 84 (1346 HŞ), 409-422.
• Ferrezâdî, Ebû Muhammed İsmâil b. Ali b. İsmâil. Taʿlîḳu’t-Tebṣıra. Riyad: Mektetebü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 41-120.
• Gökalp, Yusuf. Şiî Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi: Erken Dönem Zeydîlik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Hemedânî, Ebü’l-Kasem Muâz b. Ebi’l-Hayr. Mühecü’l-ʿulûm. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 121-145.
• Hibşî, Abdullah Muhammed. Fihrisü maḫṭûṭâti baʿḍi’l-mektebâti’l-ḫâṣṣa fīl-Yemen. thk. Julian Johansen. Londra: Müessesetü’l-Furkān li’t-Türâsi’l-İslâmî, 1994.
• Hüseyn b. Bedreddin, Emîr Ebû Abdillah Şerefeddin el-Hüseyn b. Muhammed Bedreddin b. Ahmed el-Hasenî el-Hâdevî el-Yemenî. el-ʿİḳdü’s-semîn fî maʿrifeti rabbi’l-ʿâlemîn. thk. İsmâil b. Mecdüddin b. Muhammed el- Müeyyedî. Sa‘de: Merkezü Ehli’l-Beyt, 1423/2002.
• Hüseynî, Ahmed. Müʾellefâtü’z-Zeydiyye. 3 cilt. Kum: Mektebetü Âyetullahi’l-Uzmâ el-Mar‘aşî en-Necefî, 1413[/1992-1993].
• Hüseynî, Muhammed b. Şerefüddin b. Abdillah. Meṣâdıru ʿilmi’l-kelâmi’z-Zeydî. Riyad: Dâru Fâris, 1443/2022.
• İbn Ebi’r-Ricâl, Safiyyüddin Ahmed b. Sâlih b. Muhammed b. Ali. Maṭlaʿu’l-büdûr ve mecmaʿu’l-buḥûr fî terâcimi ricâli’z-Zeydiyye. thk. Abdürrakīb Mutahhar Muhammed Hacer. 4 cilt. Sa‘de: Merkezü Ehli’l-Beyt li’d- Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• İbn Inebe, Ebü’l-Abbâs Cemâlüddin Ahmed b. Ali el-Hasenî. ʿUmdetü’ṭ-ṭâlib fî ensâbi âli Ebî Ṭâlib. nşr. Muhammed Hasen Âlü’t-Tâlekānî. Necef: el-Matbaatü’l-Haydariyye, 1961.
• İbn İsfendiyâr-ı Kâtib, Bahâüddin Muhammed b. Hasen. Târîḫu Ṭaberistân. çev. Ahmed Muhammed Nâdî. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’s-Sekāfe, 2002.
• İbn Miftâh, Ebü’l-Hasen Abdullah. el-Müntezaʿu’l-muḫtâr mine’l-ġaysi’l-midrâr el-maʿrûf bi-Şerḥi’l-Ezhâr. Safiyyüddin Ahmed b. Abdillah el-Cündârî, Terâcimü’r-ricâli’l-meẕkûre fî Şerḥi’l-Ezhâr ile birlikte. 10 cilt. Sa‘de: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1435/2014.
• İbn Şehrâşûb, Ebû Ca‘fer Reşîdüddin Muhammed b. Ali et-Tabersî el-Mâzenderânî. Menâḳıbü âli Ebî Ṭâlib. 4 cilt. Necef: el-Matbaatü’l-Haydariyye, 1376/1956.
• İbn Şervîn, Ebü’l-Fadl el-Abbâs. Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ. nşr. A. İskender Sarıca – Serkan Çetin. A. İskender Sarıca – Serkan Çetin, “Zeydî-Muʿtezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervîn’in Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi” içinde. Kader 19/2 (2021), 824-835. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1002191
• İbn Şervîn, Ebü’l-Fadl el-Abbâs. Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ. nşr. Hassan Ansari – Sabine Schmidtke. Hassan Ansari – Sabine Schmidtke, “Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abū l-Faḍl al-ʿAbbās b. Šarwīn”, Studies in Medieval Islamic Intellectual Traditions içinde. 56-66. Atlanta, Georgia: Lockwood Press, 2017.
• İbn Şervîn, Ebü’l-Fadl el-Abbâs. Yâḳūtetü’l-îmân ve vâsıṭatü’l-burhân. Riyad: Mektetebü’l-Melik Fehd el- Vataniyye, 748, 7-16.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü Ṭabaḳāti’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald-Wilzer. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1961.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü’l-Baḥri’z-zeḫḫâri’l-câmiʿ li-meẕâhibi ʿulemâʾi’l-emṣâr. nşr. Yahyâ Abdülkerîm el-Fadîl. 5 cilt. San‘â: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 2. Basım, 1988.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-lidînillâh Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü’l-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Ẕikru’l-Muʿtezile min Kitâbi’l-Maḳālât. thk. Fuâd Seyyid – Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde. 1-81. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l-Muʿtezile ve mübâyenetühüm li-sâʾiri’l-muḫâlifîn. thk. Fuâd Seyyid – Eymen Fuâd Seyyid. Faḍlü’l-iʿtizâl ve ṭabaḳātü’l- Muʿtezile içinde. 83-368. Beyrut: Orient-Institut Beirut, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Ḥudûdü’l-elfâẓ. Riyad: Mektetebü’l- Melik Fehd el-Vataniyye, 748, 34-39.
• Kāsımî, Abdullah b. el-Hasen b. Yahyâ b. Ali ed-Dahyânî el-Yahyâvî. Kitâbü’l-Cevâhiri’l-muḍîʾe fî maʿrifeti ricâli’l-ḥadîs mine’z-Zeydiyye. San‘â: Mektebetü’l-İmâm Zeyd b. Ali, ZA 283-03, 1-114.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Rassâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2019, EK- 2/413-415.
• Kummî, Ebû Ca‘fer Şeyh Sadûk Muhammed b. Ali b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh. Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme. nşr. Hüseyin el-A‘lemî. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 1412/1991.
• Kütübî, Ebû Abdillah Salâhuddin Muhammed b. Şâkir b. Ahmed. Fevâtü’l-vefeyât ve’ẕ-ẕeyl ʿaleyhâ. thk. İhsan Abbâs. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1973.
• el-Lecnetü’l-İlmiyye fî Müesseseti’l-İmâm es-Sâdık. Muʿcemü ṭabaḳāti’l-mütekellimîn. 5 cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1424[/2003-2004].
• el-Lecnetü’l-İlmiyye fî Müesseseti’l-İmâm es-Sâdık. Muʿcemü’t-türâsi’l-kelâmî: Muʿcem yetenâvelü ẕikra esmâʾi’l-müʾellefâti’l-kelâmiyye (el-maḫṭûṭât ve’l-maṭbûʿât) ʿabra’l-ḳurûn ve’l-mektebâti’lletî tetevefferu fîhâ nüsaḫuhâ. 5 cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1423[/2003].
• Madelung, Wilferd. “al-Qāsim ibn Ibrāhīm and Christian Theology”. Studies in Medieval Shiʿism. ed. Sabine Schmidtke. V/35-44. Farnham: Ashgate Variorum, 2012.
• Madelung, Wilferd. “Ḥasanī, Abu’l-ʿAbbās Aḥmad b. Ebrāhīm”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 3 Nisan 2023. iranicaonline.org/articles/hasani-abul-abbas-ahmad-b-ebrahim
• Madelung, Wilferd. “Imam al-Qāsim ibn Ibrāhīm and Muʿtazilism”. Studies in Medieval Shiʿism. ed. Sabine Schmidtke. IV/39-48. Farnham: Ashgate Variorum, 2012.
• Madelung, Wilferd. Religious Trends in Early Islamic Iran. Albany, NY: SUNY Press, 1988.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. nşr. Muhammed Zâhid b. el-Hasen el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1428/2007.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddin Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî. Taʿlîḳ ʿalâ Şerḥi’l- Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerîm Osmân. Kādî Abdülcebbâr’a izafetle, Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse adıyla. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1988.
• Mansûr-billâh Ebû Muhammed Abdullah b. Hamza b. Süleymân. eş-Şâfî. thk. Mecdüddin b. Muhammed b. Mansûr el-Müeyyedî. 4 cilt. Sa‘de: Mektebetü Ehli’l-Beyt, 1430/2008.
• Muhallî, Hüsâmeddin Ebû Abdillah Humeyd eş-Şehîd b. Ahmed b. Muhammed. el-Ḥadâʾiḳu’l-verdiyye fî menâḳıbi eʾimmeti’z-Zeydiyye. thk. el-Murtazâ b. Zeyd el-Mahatverî el-Hasenî. 2 cilt. San‘â: Mektebetü Merkezi Bedr el-İlmî ve’s-Sekāfî, 1423/2002.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1955-1956.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali. Sünenü’n-Nesâʾî. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî – Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlü Selmân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1417/1997.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 3 cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 8. Basım, 1981. Rahmetî, Muhammed Kâzım. ez-Zeydiyye fî Îrân. çev. Mustafa Ahmed el-Bekkûr. Beyrut: el-Merkezü’l-Arabî li’l-Ebhâs ve Dirâseti’s-Siyâsât, 2020.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. el-ʿAşru’l-fevâʾidü’l-lâzime ʿan ṣîġati delîlin vâḥid. nşr. Hassan Ansari vd. Hassan Ansari – Ehsan Mousavi Khalkhali – Jan Thiele. “Why Humans Refrain from Lying: A Critical Edition of al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ’s al-ʿAshr al-fawāʾid al-lāzima ʿan ṣīghat dalīl wāḥid” içinde. Shii Studies Review 6/1-2 (2022), 429-446. https://doi.org/10.1163/24682470-12340084
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. el-Fâʾiḳ fî uṣûli’l fıḳh. Viyana: Österreichische Nationalbibliothek, Gl. 157, 2-150.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. el-Kâşif li’l-beṣâʾir ʿan isbâti’l-cevâhir. nşr. Serkan Çetin. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. el-Mûcez fî uṣûli’d-dîn. Riyad: Mektebetü’l-Melik Abdülazîz el- Âmme, 2691, 112a-120b.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. eṭ-Ṭarâʾiḳu’l-müstaḥdese. nşr. Mostafa Ahmadi vd. Mostafa Ahmadi – Hassan Ansari – Jan Thiele. “‘The New Methods’ (al-Ṭarāʾiq al-mustaḥdaṯa) by al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ: Editio Princeps of a Treatise on Miscellaneous Theological Topics” içinde). Nouvelles Chroniques du manuscrit au Yémen 11 (Juillet 2020), 89-105.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. et-Tibyân li-Yâḳūteti’l-îmân ve vâsiṭati’l-burhân fî uṣûli’d-dîn. San‘â: Mektebetü’l-Evkāf, 2401, 1a-250b.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Keyfiyyetü keşfi’l-aḥkâm ve’ṣ-ṣıfât ʿan ḫaṣâʾiṣi’l-müʾessirât ve’l-muḳteżiyât. nşr. Serkan Çetin – Yusuf Arıkaner – A. İskender Sarıca. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Rassâs, Ebû Muhammed Hasen b. Muhammed. Tehẕîbü’t-Taḥṣîl fi’t-tevḥîd ve’t-taʿdîl. Riyad: Mektebetü’l-Melik Abdülazîz, 2691, 1a-111b.
• Rassâs, Şemsüddin Ebü’l-Hasen Ahmed b. Hasen b. Muhammed. Miṣbâḥu’l-ʿulûm fî maʿrifeti’l-Ḥayyi’l- Ḳayyûm. thk. el-Murtazâ b. Zeyd el-Mahatverî el-Hasenî. San‘â: Mektebetü Bedr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t- Tevzî, 2. Basım, 1424/2003.
• Râzî, Müntecebüddin Ebü’l-Hasen Ali b. Ubeydillah b. Bâbeveyh. Fihristü esmâʾi ʿulemâʾi’ş-Şîʿa ve muṣannifîhim. thk. Abdülazîz et-Tabâtabâî. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, 2. Basım, 1406/1986.
• Ressî, Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm el-Hasenî el-Alevî. Fuṣûl fi’t-tevḥîd. thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. Mecmûʿu kütüb ve resâʾili’l-İmâm el-Ḳāsım b. İbrâhîm er-Ressî içinde. 1/645-654. San‘â: Dâru’l- Hikmeti’l-Yemâniyye, 1422/2001.
• Ressî, Muhammed b. Kāsım b. İbrâhim. el-Uṣûlü’s-semâniye. thk. Abdullah b. Hammûd el-İzzî. Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1421/2001.
• San‘ânî, Ali b. Abdillah b. Kāsım b. Muhammed eş-Şihârî. Bülûġu’l-ereb ve künûzü’ẕ- ẕeheb fî maʿrifeti’l- meẕheb. thk. Abdullah b. Abdillah b. Ahmed el-Hûsî. Amman: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1423/2002.
• San‘ânî, Yahyâ b. el-Hüseyn b. el-Kāsım el-Hasenî. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāt fî ẕikri faḍli’l-ʿulemâʾ ve ʿilmihim ve muṣannefâtihim ve’s-senâʾ ʿaleyhim mimmen ʿâṣarahü’l-muṣannif el-maʿrûf bi-smi’l-Müsteṭâb. thk. Abdürrakīb Mutahhar Muhammed Hacer. San‘â: Merkezü’t-Türâs ve’l-Buhûsi’l-Yemenî, 1442/2021.
• Sarıca, A. İskender – Serkan Çetin. “Zeydî-Muʿtezilî Düşüncede Terimler: İbn Şervîn’in Ḥaḳāʾiḳu’l-eşyâʾ Risâlesinin Tahkiki ve Tercümesi”. Kader 19/2 (2021), 813-854. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1002191
• Selâî, Yûsuf b. Ahmed b. Osmân. Tefsîru’s-semerâti’l-yâniʿa ve’l-aḥkâmi’l-vâḍıḥati’l-ḳâṭıʿa. thk. Muhammed Kāsım el-Hâşimî. 5 cilt. Sa‘de: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslâmî, 1423/2002.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. Fî ʿilmi’l-kelâm Dirâse felsefiyye li-ârâʾi’l-fıraḳi’l-İslâmiyye fî uṣûli’d-dîn: 3 (ez- Zeydiyye). Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 3. Basım, 1411/1991.
• Şecerî, Mürşed-billâh Yahyâ b. el-Hüseyn b. İsmâil el-Cürcânî. Sîretü’l-İmâm el-Müʾeyyed-billâh Aḥmed b. el- Ḥüseyn el-Hârûnî. thk. Sâlih Abdullah Kurbân. San‘â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2003.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddin Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1395/1975.
• Şerefî, Ahmed b. Muhammed b. Salâh el-Kāsımî. Kitâbü ʿUddeti’l-ekyâs fî şerḥi Meʿâni’l-esâs. 2 cilt. San‘â: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1995.
• Şerḥu Kitâbi’t-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-aʿrâż = An Anonymous Commentary on Kitāb al-Tadhkira by Ibn Mattawayh: Facsimile Edition of Mahdawi Codex 514 (6th/12th Century). faksimile neşre haz. Sabine Schmidtke – Nasrullah Pürcevâdî. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institute of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2006.
• Tahrânî, Muhammed Muhsin b. Ali b. Muhammed Rızâ Âgā Büzürg. eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa. 25 cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, 3. Basım, 1403/1983.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed b. Abbâs. Aḫlâḳu’l-vezîreyn: Mesâlibü’l-vezîreyn eṣ-Ṣâḥib b. ʿAbbâd ve İbni’l-ʿAmîd. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1412/1992.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Ali b. Muhammed b. Abbâs. Kitâbü’l-İmtâʿ ve’l-muʾânese. nşr. Heysem Halîfe et-Tuaymî. 3 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1432/2011.
• Thiele, Jan. “Propagating Muʿtazilism in the VIth/XIIth Century Zaydiyya: The Role of al-Ḥasan al-Raṣṣāṣ”. Arabica 57/5 (January 2010), 536-558. https://doi.org/10.1163/157005810X519125
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemî. Sünenü’t-Tirmiẕî. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî – Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlü Selmân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1417/1996.
• Ümit, Mehmet. “Hazar Zeydîleri ve Mu‘tezilîler”. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 231-254.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu‘tezile Etkileşimi: Zeyd b. Ali’den Kāsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Aʿlâmü’l-müʾellifîne’z-Zeydiyye. 2 cilt. San‘â: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 2. Basım, 1439/2018.
• Vecîh, Abdüsselâm b. Abbâs. Meṣâdıru’t-türâs fi’l-mektebâti’l-ḫaṣṣâ fi’l-Yemen. San‘â: Mektebetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekāfiyye, 1422/2002.