İbâdî Âlim Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî’ye Göre Halku’l-Kur’ân

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 2, 851 - 875, 31.12.2023

Osman Bilen

https://doi.org/10.18403/emakalat.1401080

Öz

Halku’l-Kur’ân tabiri Kur’ân’ın yaratılmış olup olmadığıyla ilgilidir. Bu kavram Kur’ân-ı Kerim’de yer almamaktadır. Erken dönem hadis kaynaklarında da bu tabire rastlamak mümkün değildir. Bu mesele ilâhî sıfatlar çerçevesinde tartışılmıştır. Bu tartışmaların sonucunda fırkaların ayrışmasında odak konulardan birisi durumuna gelerek, siyasi ve itikadî bir mesele halini almıştır. İtikadî ve siyasi sonuçları olması nedeniyle farklı düşünen grupların ve tarafların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Toplumda meydana gelen kamplaşmalar dolayısıyla yöneticilerin tutumlarını da etkilemiştir. Halku’l-Kur’ân konusu Abbasiler döneminde yöneticilerin sert tutumları nedeniyle içinde âlimlerin olduğu birçok kesimi olumsuz yönde etkilemiştir. Siyasi ve itikadî tartışmaları beraberinde getiren bu konunun İbâdîler tarafından nasıl tartışıldığını, hangi konular merkeze alındığını İbâdîlerin önemli bir âlimi olan Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî’nin (ö. 570/1175) eserlerini inceleyerek ortaya koymaya çalıştık. İbâdîlerin önemli âlimlerinden olan Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî’nin ed-Delîl ve’l-burhân li-ehli’l-ʿuḳūl adlı eserinde Vercelânî, Halku’l-Kur’ân konusunu ilâhî sıfatları merkeze alarak izah etmeye çalışmış ve bu konuda farklı düşünen fırkalara karşı eleştirilerini ortaya koymuştur. Çalışmamızda İbâdîlerin Halku’l-Kur’ân meselesine dair fikirlerini ve Vercelânî’nin meseleye dair görüşlerini, iddialarını ve eleştirilerini tespit etmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, İbâdîlik, Vercelânî, Halku’l-Kur’ân, İlahî Sıfatlar

Halku'l-Qur'an According to Ibâdî Scholar Ebû Ya'kūb el-Vercelânî

Öz

The term Halku’l-Qur’an is related to whether the Quran was created or not. This concept does not appear in the Holy Quran. It is not possible to come across this expression in early hadith sources. This issue has been discussed within the framework of divine attributes. As a result of these discussions, it became one of the focal issues in the separation of sects and became a political and religious issue. Due to its religious and political consequences, it has led to the emergence of groups and parties that think differently. The polarizations that occurred in the society therefore also affected the attitudes of the administrators. The issue of Halku’l-Qur’an negatively affected many groups, including scholars, due to the harsh attitudes of the rulers during the Abbasid period. We tried to reveal how this issue, which brought about political and theological debates, was discussed by the Ibādīs, and which topics were focused on, by examining the works of Ebû Ya’kūb al-Vercelânî (d. 570/1175), an important scholar of the Ibādīs. In the work titled ed-Delîl ve’l-burhân li-ehli’l-ʿuḳūl by Ebû Ya’kūb al-Vercelânî, one of the important scholars of the Ibâdîs, Vercelânî tried to explain the subject of the people of the Qur’an by focusing on divine attributes and He put forward his criticisms against sects that thought differently. In our study, we tried to determine the ideas of the Ibādīs on the issue of Khalq al-Qur’an and Vercelânī’s views, claims and criticisms on the issue.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ibadism, Vercelânî, Halku’l-Qur’an, Divine Attributes

Kaynakça

• Agitoğlu, Nurullah. “Halku’l-Kur’ân ve Rü’yetullah Konuları Bağlamında İbnü’l-Mülakkı’nın Buhârî’nin Bab BaşlıklarınaYaklaşımı”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi V/10 (Şubat 2014), 99-123.
• Altuntaş, Hayrani. “Dehriyye”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ay, Mahmut. Mu‘tezile-Siyaset İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Bâcû, Muṣṭafa b. Ṣâliḥ. Ebû Ya‘ḳûb el-Vercelânî ve fikrühü’l- uṣûlî muḳârene bi-Ebî Ḥâmid el-Ġazzâlî. Maskat: Vizâretü’t-Türâsi’l-Ḳavmî ve’s-Seḳâfe, 1995.
• Bağdadi, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1990.
• Bardak, Ahmet. “İbâdî Âlimlerinden İbn Humeyd es-Sâlimî’nin Kelamî Görüşleri”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/2 (24) (2019), 763-788.
• Barlak, Muzaffer İslam Düşünce Geleneğinde Tanrı Anlayışları 1 / Eş‘ariler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Barlak, Muzaffer. Kelam’da Nübüvvet Tartışmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Berrâdî, Ebu’l Kâsım b. İbrahîm. İbâzî Biyografi Seçkisi İbâzi Tarihi. çev. Orhan Ateş. Ankara: Astana Yayınları, 2021.
• Berrâdî, Ebu’l-Kâsım b. İbrâhim. el-Cevâhir’l Muntekât, thk. Ahmet b. Suud es-Siyâbî. Londra: Dâru’l-Hikme, 2014.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. Kitâbü’l-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât. nşr. İmâdüddin Ahmed Haydar, 1 Cilt. Beyrut: 1405.
• Bilen, Osman. Ebû Ya‘kūb el-Vercelânî (ö. 570/1175) ve İbâdîyye. Şırnak: Şırnak Üniversitesi Lisansüstü Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Câbirî, Ferhat b. Ali. el-Bu’du’l-Hadârî li’l-Akideti’l-İbâdiyye. 3 Cilt. Tunus: el-Mektebetu’ş-Şâmile el-İbâdiyye, 1985.
• Dede, Mehmet Fatih. Kur’an’ın İbâzî Yorumu (Itfiyyiş’in Teysiru’t-Tefsir’i Örneği). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Dercînî, Ebu’l-Abbâs Ahmet b. Said. Tabakâtu’l- Meşâyih bi’l-Mağrib, thk. İbrahim Tallay. 2 Cilt. Kasantine- Cezayir: Matbaatu’l-Ba’s, 1974.
• Doğan, Halil İbrahim. “Hicrî IV. ve V. Asırdaki Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Beyhakî’nin (Ö. 458/1066) Eserlerine Yansıması”. Diyanet İlmi Dergi LIX/2 (2023)
• Gaysî, Said b. Nâsır. Îzâhu’t-tevhîd bi-nûri’t-tevhîd, thk. Muhammed b. Mûsâ Bâbâammî - Mustafa b. Muhammed Şerîf, 1996.
• Eflah, Muhammed b. Risaletü’l-İmam Muhammed b. Eflah fi Halkul’Kur’an. el-Mektebetu’ş-Şâmile el-İbâdiyye, ts.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
• Eş’ârî, Ebü’l Hasan. Makâlâtü’l-İslâmi̇yyîn İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Ettafeyyiş, Muhammed. Himyânu’z-Zâd ilâ Dâri’l-Meâd. Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 1980.
• Gür, Eyüp. “Kemalpâşazâde’nin Halku’l-Kur’an Problemine Yaklaşımı”. Danişname Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2022).
• Halilî, Ahmed b. Hamed el-. el-Hakku’d-dâmiğ. Cezayir: el-Mektebetu’ş-Şâmile el-İbâdiyye, 2. Basım, 1991.
• Hamavî, Yâkût b. Abdillah el-. Mu’cemü’l-Buldan. 5 Cilt. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1983.
• İbn Hazm. El-Fasl Fi’l- Milel Ve’l Ehva’ Ve’n - Nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ahmet b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/75-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kutluay, Yaşar. Tarihte ve Günümüzde İslâm Mezhepleri. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1968.
• Ma’mer, Ali Yahyâ. el-İbâdiyye Beyne’l-Firaki’l İslamiyye. el-Mektebetu’ş-Şâmile el-İbâdiyye, ts.
• Nallino, Carlo A. “Rapportı fra la Dogmatıca Mu’tazılıta e quella deglı ıbādıtı dell’afrıca settentrıonale”. Rivista degli studi orientali 7/2 (1916), 455-460.
• Nefûsî, Ebu Hafs Amrus b. Feth. Usûlü’d-deynûneti’s-sâfiye, thk. Hâc Ahmed b. Hamu Karrûm. Maskat: Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 1999.
• Onat, Hasan. vd. (ed.). İslâm Mezhepler Tarihi El Kitabı. Grafiker Yayınları, 2018.
• Öz, Mustafa. “Deysâniyye”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 9/270. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özdemir, Ahmet. İbâdîyye’nin Ana Hadis Kaynağı Rebî’b B. Habîb’in Müsnedi. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Özdemir, Ahmet. “İbâdîyye’nin Erken Dönem Hadis Kaynakları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/36 (Şubat 2019), 526-556.
• Rençber, Fevzi. “Anadolu Aleviliğinde Şecere Geleneği -Bir Ağuiçen Ocağı Örneği”. Alevilik Araştırmaları Dergisi = The Journal of Alevi Studies 3 (2013).
• Rençber, Fevzi. “İslam Mezhepleri Tarihi Dersine Yönelik Görüş ve Beklentiler (Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Örneği)”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları XI/1 (2018).
• Rençber, Fevzi. “İslam Birliği İnşâsında Bir Engel Olarak Mezhep-Cemaat Taassubu ve Çözüm Yolları”. e- Makâlât Mezhep Araştırmaları X/1 (2017).
• Sâlimî, el-İmam Ebî Muhammed Abdullah b. Humeyd. Meşâriku’l-Envâri’l-Ukûl, Tsh. Ahmed b. Hemd el- Heleylî, thk. Doktor Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1409.
• Şehristani, Muhammed. Milel ve Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Taşkın, Bilal. “Erken Dönem Bir İbâzî Teorisyeni: Abdullah b. Yezîd el-Fezârî’nin (II. -III. yüzyıl) Kitâbü’t-tevhîd’i ve Kelâmî Perspektifi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi 10 (2021).
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 31. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Vercelânî, Ebu Yâ’ kub Yusuf b. İbrâhîm es-Sedrâtî. ed-Delîl ve’l-burhân, thk. Sâlim b. Hamed el-Hârisî. 3 Cilt. Uman: Vizâretu’t Turâs ve Sekafetu, 2. Basım, 2006.
• Vercelânî, Ebu Yâ’ kub Yusuf b. İbrâhîm es-Sedrâtî. ed-Delîl ve’l-burhân, thk. Sâlim b. Hamed el-Hârisî. 1-2 Cilt. Uman: Vizâretu’t Turâs ve Sekafetu, 2. Basım, 2006.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş’arîyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/447-455. İstanbul:TDV Yayınları, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halk’ul-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yıldız, Harun. “Berrâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. EK-1. Ankara: TDV yayınları, 2020.
• Zehra, Muhammed Ebu. İslâmda Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Osman Eskicioğlu. İstanbul: Yağmur Yayınevi, 1970.