İmâmiyye Şîası’nda Mehdî İnancının Kurumsallaşması ve Gaybet Döneminde Ortaya Çıkan Mehdîlik İddiaları

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 1, 319 - 344, 30.06.2024

Aydın Bayram

https://doi.org/10.18403/emakalat.1454658

Öz

Beklenen kurtarıcı anlayışı bazı farklılıklar olsa da çeşitli din ve kültürlerde bir olgu olarak vardır. İslam tarihinde Hz. Ali’den (öl. 40/661) sonraki süreçte teşekkül eden Şîa mezhebinde Hz. Ali ve onun evlatları imâmet doktrini çerçevesinde imam olarak nitelendirilmişlerdir. Kimi zaman politik kimi zaman da manevî liderlik atfettikleri imamların ölümünü kabullenmekte zorlanan mezhep mensupları, takip ettikleri imamın tekrar dünyaya geleceğine ve zulümle dolu olan yeryüzünü adaletle yöneteceğine inanmaktadırlar. Mezhebin günümüze ulaşan ana kollarından İmâmiyye Şîası’nda imâmet doktrini temel inanç esaslarından birisidir ve imâmet silsilesi on ikinci imam, Muhammed b. el-Hasan ile son bulmuştur. On ikinci imamın 260/874’te gaybete girmesinin ardından onun el-mehdî (hidayet olunmuş), el-muntazar (beklenen) unvanıyla bir gün gelip zulüm ile dolu olan dünyayı adalet ile yöneteceği anlayışı İsnâaşeriyye Şîası’nda önemli bir inanç esası haline gelmiştir. Bu çalışma, gaybet dönemi olarak adlandırılan süreçte Şîa içerisinden ortaya çıkan mehdîlik iddialarını kronolojik olarak incelemektedir. Özellikle İmâmiyye Şîası’nın yoğun olarak yaşadığı İran ve çevresinde kendisini beklenen kurtarıcı mehdî olarak ilan eden veya ilan edilen kişiler etrafında bazı mehdîlik hareketleri ortaya çıkmıştır. Hurûfilik, Müşaşa’a, Safevîlik, Bâbîlik ve Bahâîlik gibi mehdîlik fikri etrafında ortaya çıkan hareketler bu makalede ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Şiîlik, İmâmiyye, Mehdîlik, Gaybet, Ric’at

The Institutionalisation of Mahdi Belief in the Imamiyya Shi'a and Claims on Mahdism During the Occultation

Öz

The concept of the expected saviour exists as a phenomenon in various religions and cultures, albeit with some differences. In the Shīʿite sect that emerged in Islamic history after the death of ʿAlī b. Abī Ṭālib (d. 40/661), ʿAlī and his descendants were referred to as imams based on the imamate doctrine. Members of the sect, who had difficulty accepting the death of the imams to whom they attributed political and sometimes spiritual leadership, believed that the imam they followed would return to the world and bring justice to the oppressed earth. In the Imāmiyya Shīʿa (Twelvers), one of the main branches of the sect that has survived to the present day, the doctrine of the Imamate is one of the basic tenets of the faith, and the line of the imamate ends with the twelfth imam, Muhammad b. al-Hasan. With the twelfth imam went into occultation in 260/874, the belief that he would one day come and rule the oppressed world with justice under the title of al-mahdī (the guided one) and al-muntaẓar (the expected one) has become an important tenet in Imāmiyya. This study deals chronologically with the claims of mahdism that emerged from within Shiʿism during the so-called occultation period. Especially in Iran and its surroundings, where Imāmiyya Shīʿites live densely, some messianic movements have emerged around people who declared themselves or were declared as the expected saviour. In this article, the movements that emerged around the idea of messiahship such as Ḥurūfism, Musha’sha’a, Ṣafavism, Bābism and Bahā’īsm are discussed.

Anahtar Kelimeler

The History of Islamic Sects, Shīʿa, Imāmiyya, Mahdism, Occultation, Radj’a

Kaynakça

• Abdülhamid, Muhsin. İslama Yönelen Yıkıcı Hareketler: Bâbîlik ve Bahâîliğin İçyüzü. çev. M. Saim Yeprem - Hasan Güleç. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1973.
• Aksu, Hüsamettin. “Hurûfîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/408-412. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998.
• Akyol, Taha. Osmanlı’da ve İran’da mezhep ve devlet. İstanbul: AD Kitapçılık, 6. Basım, 1999.
• Alkan, Necati. Non-Sunni Muslims in the Late ottoman Empire: State and Missionary Perceptions of the Alawis. London: I. B. Tauris, 2022.
• Arjomand, Said Amir. The Shadow of God and the Hidden Imam. Chicago: The University of Chicago Press, 1987.
• Avcu, Ali. “Karmatîler: Ortaya Çıkışları, Fikirleri, Edebiyatı ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/1 (2010), 199-246.
• Bahai Dini: Tarihi, Öğretileri ve Toplumsal Çalışmaları. İstanbul: Bahai Eserleri Basım Dağıtım, 2016.
• Bağlıoğlu, Ahmet. İnanç Esasları Açısından Dürzîlik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım., 2018.
• Ballı, Hasan Hüseyin. “Hurufilik Nedir?” e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 4/2 (2011), 31-48.
• Benli, Yusuf. “İslam Tarihinde İlk Mehdi Tasavvurları”. Uluslararası Mehdilik Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Tıraşçı vd. 253-284. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2018.
• Bozan, Metin. İmamiyye Şîası’nın Oluşumu: Mâsum Oniki İmam İnancının Ortaya Çıkışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Çınar, Mahmut. “Ortaya Çıkış Sürecinde Siyasi Bir Kişilik Olarak Mehdî ve Mehdîlik”. Gaziantep University Journal of Social Sciences 20/4 (29 Ekim 2021), 1585-1599. https://doi.org/10.21547/jss.994888
• Dabashi, Hamid. Shi’ism: A Religion of Protest. Cambridge: The Belknap Press of Harward University Press, 2011.
• Daftary, Farhad. A History of Shi’i Islam. London: I. B. Tauris Publishers, 2013.
• Eser, Mithat. “Abbâsȋler Döneminin İlk Mehdisi Muhammed b. Abdullah ve Onun Mehdiliği ile İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Bilimname 2020/41 (15 Mayıs 2020), 7-38.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Bâbîlik ve Bahâîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Bahâîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/464-468. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İmâmiyye Şîası (Ca’feriyye Mezhebi): Doğuşu, Gelişmesi ve Görüşleri. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2.Basım., 2008.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (1981), 179- 214.
• Friedman, Yaron. The Nusayri-’Alawis: An Introduction to the Religion, History and Identity of the Leading Minority in Syria. Leiden: Brill, 2010.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/328-331. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Gölpınarlı, Abdulbâki. Tarih Boyunca İslam Mezhebleri ve Şiilik. İstanbul: Der Yayınları, 2. Basım, 1987.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Mehdilik Meselesinde Ehl-i Sünnet Kelamcılar ile Mutasavvıflar Arasındaki Yaklaşım Farklılıkları”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 17 (Haziran 2022), 113-131. https://doi.org/10.20860/ijoses.1118318
• Gümüşoğlu, Hasan. “Şîa/İmâmiyye’de Mehdî İnancının Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Ehl-i Sünnet Mehdilik Anlayışıyla İlişkisi”. Kader 20/2 (2022), 701-722.
• Gündüz, Tufan. “Şah İsmâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/253-255. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Hakyemez, Cemil. “Mehdî Düşüncesinin İtikadîleşmesi Üzerine”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004), 127-144.
• Hakyemez, Cemil. Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Halm, Heinz. Shi’a Islam: From Religion to Revolution. çev. Allison Brown. Princeton: Markus Wiener Publishers, 1997.
• Haşimi, S. Ali. “İmamların Arasındaki Şiiler ve Mehdîlik Konusu”. Misbah: İslamî Düşünce ve Araştırma Dergisi 8/15 (2019), 7-30.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/510-514. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• İbn Bâbeveyh, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Musa el-Kummî. el-İmame ve’t-tebsıra mine’l-hayre. Kum: Dârü’l-Murtaza, 1985.
• Kohlberg, Etan. “Radj’a”. The Encyclopaedia of Islam New Edition. ed. C.E. Bosworth vd. 8/371-373. Leiden: Brill, 1995.
• Kuleynî, Ebu Cafer Muhammed B. Yakub B. İshak. el-Usûl mine’l-Kâfî. 8 Cilt. Beyrut: Daru’t-Tearûf, 1981.
• Kutlu, Sönmez. “Beklenen Kurtarıcı İnanışına Dayalı Siyasî ve Dinî Hareketlerde Mehdîlik Tipolojileri”. Beklenen Kurtarıcı İnancı. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 291-351. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Moomen, Moojan. An Introduction to Shi’i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi’ism. New York: Yale University Press, 1985.
• Mustafa Öz. “Mehdilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/384-386. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Nevbahti, Ebû Muhammed Hasan b. Musa b. Hasan. Kitabu Fırakü’ş-Şia. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1931.
• Nu’mânî, Ebu Abdullah Muhammed b. İbrahim. Kitabu’l-gaybe. Kum: Envaru’l-Hüda, 2001.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “İslâm Tarihinin Mitolojik Kültüründen Kaynaklanan Sosyo-Politik Problemi: Mehdîlik ve Mehdîci Hareketler”. ed. Yusuf Şevki Yavuz. 17-34. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Onat, Hasan. “Şiiliğin Doğuşu Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1-2 (1997), 79-118.
• Öngören, Reşat. “Safeviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/460-462. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Öz, Mustafa. İmâmiyye Şîası’nda On İkinci İmam ve Mehdî İnancı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Öz, Mustafa. “Şeyhiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/84-86. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010.
• Öz, Mustafa. “Türkiye’de Bahâilik ve Bahâî Faaliyetleri”. Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri. ed. Ömer Faruk Harman. 317-324. Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi 43. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Öz, Mustafa. “Ubeydullah el-Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/23-25. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Müşa‘şa‘lar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/155-156. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• Şehristani, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. Şam: Müessese er-Risale Naşirûn, 2011.
• Şeyh Saduk, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Hüseyin İbn Bâbeveyh. el-İʿtikadât. Kum: el-Mu’temer el-ʿAlemî li- Elfiye Şeyh el-Müfîd, 1992.
• Şeyh Saduk, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Hüseyin İbn Bâbeveyh. Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme. 2 Cilt. Kerbela: el-Atebetü’l-Hüseyniyye el-mukaddese, 2017.
• Teber, Ömer Faruk. “Mehdîlik İnancı Temelinde Oluşan Geç Dönem Mezhepler”. İslam Mezhepleri Tarihi. ed. Mehmet Ali Büyükkara. 191-207. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Teber, Ömer Faruk. “Mezhebî Ayrışmanın Politik Sonuçları: Safevî Tarikatının Siyasallaşması”. İlahiyat Akademi 5 (2017), 193-200.
• Topaloğlu, Fatih. Bâbîlik ve Bahâîlik: Tarih-İnanç-İbadet-Gelenek. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2023.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. Kitâbü’l-Gaybe. Kum: Müessesetü’l-Maârifi’l-İslâmiyye, 1990.
• Usluer, Fatih. “Hurufilikte On İki İmam”. Journal of Turkish Studies 5/1 (2010), 1361-1389.
• Üzüm, İlyas. “Rec‘at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/504-506. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mehdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/371-374. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.