Sultan II. Abdülhamîd, Muhammediyye’yi Niçin Yasakladı?: “Men‘-i Tab‘ü İntişâr”

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 227 - 240, 30.06.2025

Mehmet Bilâl Yamak

https://doi.org/10.18403/emakalat.1584042

Öz

Osmanlı tarihinin en çok okunan, en yaygın eserlerinden biri de Muhammediyye’dir. 853/1449 yılında Yazıcızâde Muhammed Efendi tarafından tamamlanan eser kısa süre içinde çok geniş bir tedavül ağına ulaşmış ve yüz yıllarca toplumun her kesimi tarafından okunmuş ve dinlenmiştir. Muhammediyye, Sultan II. Abdülhamid döneminde yasaklanmıştır. Muhammediye gibi yüz yıllar boyunca revaçta olan bir kitabın birden yasaklı kitap durumuna düşmesinin sebepleri merak konusudur. İlgili yasağı resmileştiren belgeler incelendiğinde bir takım çelişkili ifadelere rastlanmıştır. Arşiv belgelerinin söyledikleri kadar söylemedikleri de önemlidir. Böyle durumlarda belgelerin yayımlandığı sürecin sosyal, siyasi gündeminin nabzı tutulmalıdır. Bu çalışmada, ilgili belge seti tavsifi olarak detaylıca incelenmiştir. Ardından, ilgili belgelerin ihtiva ettiği çelişkiler ortaya konmuştur. Bu çelişkilerin tespitinden sonra kitabın yasaklandığı 1898 yılında Yıldız Sarayı’nın gündemi, diğer tarihi belgeler eşliğinde belirlenmiş ve bu gündem ile Muhammediye’nin muhteviyatı eşleştirilmiştir. Bütün bu veriler eşliğinde ise Muhammediyye’nin Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nin önemli gündemlerinden hilafet meselesi, özellikle hilafetin Kureyşîliği etrafında yasaklandığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Yazıcızâde Muhammed Efendi , Muhammediyye , Osmanlı Tasavvuf Tarihi , Kitap Yasağı

Why Did Sultan Abdulhamid II Ban Muhammadiyah?: “Preventing Its Printing and Distribution”

Öz

Muhammadiyyah is one of the most widely read and popular works of Ottoman history. Cpmpleted by Yazıcızâde Muhammed Efendi in 853/1449, the work reached a very wide circulation network in a short time and was read and listened to by all segments of society for centuries. Muhammadiyyah was banned during the reign of Sultan Abdülhamid II. The reasons why a book like Muhammadiyyah, which was popular for centuries, suddenly became a banned book are a matter of curiosity. When the documents that formalized the ban were examined, a number of contradictory statements were found. What archival documents do not say is as important as what they say. In such cases, the pulse of the social and political agenda of the period in which the documents were published should be kept. In this study, the relevant document set is analyzed in detail in terms of its recommendation. Then, the contradictions contained in the relevant documents are revealed. After identifying these contradictions, the agenda of Yıldız Palace in 1898, the year the book was banned, was determined in the presence of other historical documents, and the content of Muhammadiyyah was matched with this agenda. With all these data, it is concluded that Muhammadiyyah was outlawed around the issue of the caliphate, particularly the Qurayshite nature of the caliphate, which was one of the important agendas of the reign of Sultan Abdülhamid II.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Yazıcızade Muhammed Efendi , Muhammediyyah , Ottoman Sufi History , Book Ban

Kaynakça

• Akyıldız, Ali. Tarihçilik ve Yöntem Üzerine. İstanbul, Timaş Akademi, 2021.
• Arıkan, Mehmet. “Yazıcıoğlu Muhammed Efendi’nin Şimdiye Kadar Bilinmeyen Eseri Bahru’l-Beyân”. Zemin: Edebiyat Dil ve Kültür Araştırmaları. 4. 2022.
• Arpaguş, Hatice K. Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları. İstanbul, İFAV, 2015.
• Aydın, Bilgin. Erünsal E., İsmail. “Tereke Kayıtlarına Göre Osmanlı Medrese Talebelerinin Okuduğu Kitaplar (XVII-XX. Yüzyıllar). Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, mlf. İsmail E. Erünsal (İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Birinci, Ali. ““Birgivî Risâlesi”: İlk Dînî Kitab Niçin ve Nasıl Basıldı?”. Tarih Yolunda Yakın Mazinin Siyasî ve Fikrî Ahvâli. İstanbul, Dergâh Yayınları, 2012.
• Birinci, Ali. “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”. Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları, Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri. İstanbul, Dergâh Yayınları, 2012.
• Blunt, Wilfred S. İslam’ın Geleceği, çev. M. Fatih Karakaya. İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 2011.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nazareti – Mektûbî Kalemi, No. 378, Gömlek No. 6. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maarif Nazareti – Mektûbî Kalemi. No. 385, Gömlek No. 23. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Buhârî, el-İmâm Ebî Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 2002.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Ferahu’r-Rûh. 2 Cilt. İstanbul: Bosnevî el-Hâc Muharrem Efendi Matbaası, 1294.
• Buzpınar, Tufan. Hilafet ve Saltanat II. Abdülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar. İstanbul, Alfa, 2016.
• Cülûs-i meyâmin-i me’nûs-i Cenâb-ı Pâdişâhîden Bin Üç Yüz Sekiz Sene-i Mâliyyesi Şubatı Nihâyetine Kadar Encümen-i Teftîş Tarafından Ba‘de’l-Muâyene Verilen Ruhsat Üzerine Tab‘ u Neşr olunmuş Olan Âsâr-ı Mütenevvi‘anın ve Müellif ü Mütercimlerinin Esâmîsini Mübeyyen Cedvel-i Mahsûsdur. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308/1301.
• Demirel, Fatma Gül. Çuvaş, Raşit. “II. Abdülhamid Dönemi’nde Gümrüklerde El Konulan (Ve Elbette Yakılan) Kitaplar”. Müteferrika 26. 151-158. Güz 2004.
• Demirel, Fatma Gül. II. Abdülhamid Döneminde Sansür. İstanbul, Bağlam Yayıncılık, 2020.
• Dığıroğlu, Filiz. Osmanlı’da Dinî Matbuat Sultan Abdülhamit ve II. Meşrutiyet Devrinde Kurumlar Aktörler Denetim ve Sansür Politikaları. İstanbul, Dergâh Yayınları, 2022.
• Ergut, Ferdan. Tarihin Hakikatleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. Hilafetin Kureyşliği. Ankara: Otto, 2017.
• Kara, İsmail. İzgöer, Ahmet Zeki. Cevdet Paşa’ın Lâyihaları Devlet Din Islahat Hukuk Maarif, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2021.
• Kara, İsmail. Hilâfet Risâleleri, VI Cilt. İstanbul: Klasik, 2021.
• Kara, İsmail. “Ulema-Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak / Muhalefette Kalmak”, Dîvân: İlmî Araştırmalar 3/4. 1-25. 1998.
• Küçük, Cevdet. “Abdülhamid II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdulhamid-ii
• Özege, M. Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1973.
• Sururi, Nazif. Saray ve Sürgün, nşr. Evren Levent Demir. İstanbul, Kapı Yayınları, 2021.
• Taftazânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi Şerhu’l-Akâid. nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2015.
• Teftâzânî. Şerhu’l-Akâid. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1317.
• Tevfik, Rıza. Biraz da Ben Konuşayım. nşr. Abdullah Uçman. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Yamak, Mehmet Bilal. Yazıcızâde Kardeşler Muhammed Efendi - Ahmed-i Bîcân (İlmî, Tasavvufî Görüşleri - Eserleri - Osmanlıya Tesirleri. İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2022.
• Yamak, Mehmet Bilal. “Yazıcızâde Muhammed Efendi’nin Muhammediyye’sinin Cülûs Merasimlerinde Padişahlar Tarafından Ziyaret Edilmesi Meselesi”. X. Uluslararası Türkoloji Kongresi: Türk Kültür ve Medeniyetinin Sürekliliği. 339-349. Ekim, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akāidü’n-Nesefî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Erişim 26 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/akaidun-nesefi
• Yazıcıoğlu, Mehmed. Muhammediye. nşr. Amil Çelebioğlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.