Yahya b. Hamza ve er-Râik fî tenzîhi’l-Hâlık’ta Tenzih Doktrininin Temelleri

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 191 - 208, 30.06.2025

Ayşe Kocabaş

https://doi.org/10.18403/emakalat.1684799

Öz

Yahya b. Hamza (ö. 749/1348) Şiîliğin Ehl-i Sünnet’e en yakın kolu olan Zeydiyye’nin önde gelen imamlarından olup Zeydiyye mezhebinin tarihinde önemli bir yere sahiptir. Özgün yorum ve değerlendirmeleriyle dikkat çekmekle birlikte temel kelamî konularda Zeydiyye mezhebinin genel çizgisine uygun şekilde Mu‘tezile’ye yakın görüşler benimsemiştir. Nitekim bazı alimlere göre o mutlak müçtehiddir. Onun özellikle tekfir gibi hassas konularda Ehl-i Sünnet’in yaklaşımına benzer bir ihtiyat ve temkin tutumu göze çarpmaktadır. Çeşitli alanlarda yüzü aşkın eseri bulunan üretken ve “ansiklopedik” bir âlim olan Yahya b. Hamza’nın er-Râik fî tenzîhi’l-Hâlik adlı eseri, Zeydiyye mezhe-bindeki kelamî düşüncenin temel kaynaklarından kabul edilmekte olup, özellikle tenzih anlayışına dair müstakil bir çalışma olması bakımından özgün ve önemli bir eserdir. Eserinde müellif Allah’ın hem cisim ve araz olmaktan, hem de cisim ve araz olmayı gerektiren bir cihet veya mekânda bulunmak, bir mekâna hulûl etmek, bir varlığa mahal olmak, acı veya haz duymaktan münezzeh olduğunu aklî ve naklî delillerle ortaya koymuştur. Müellifin, Allah’ın sıfatları konusunda mutedil çizgiyi temsil ettiğini düşündüklerini eserinde Münezzihe diye terimleştirmesi dikkat çeken hususlardandır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Zeydiyye , Tenzih , Yahya b. Hamza , er-Râik fi tenzîhi’l-Hâlik

Yahya bin Hamza and the Foundations of the Doctrine of Tanzih in al-Rāiḳ fī Tanzīhi’l-Khāliḳ

Öz

Yahya bin Hamza (d. 749/1348) was one of the leading imams of Zaydiyya, the branch of Shiism closest to Ahl al-Sunnah, and had an important place in the sectarian thought in his later periods. In fundamental theological matters, he generally aligned with Mu‘tazilite views, in accordance with the doctrinal orientation of Zaydiyya, yet his original interpretations and assessments set him apart. Some scholars even consider him an absolute mujtahid. Notably, his cautious and measured approach to sensitive issues such as takfīr reflects a stance similar to that of Ahl al-Sunnah. A prolific and “encyclopedic” scholar with over a hundred works spanning various disciplines, Yahya bin Hamza’s al-Rāiḳ fī Tanzīhi’l-Khāliḳ is recognized as a seminal source in Zaydī theological thought. It holds particular significance as an independent treatise dedicated to the doctrine of tanzīh (divine transcendence). In this work, the author systematically demonstrates—through both rational and scriptural evidence—that God is beyond corporeality and accidents, and that he does not occupy a direction or place, does not enter a location, is not a locus for any entity, and is free from sensations such as pain or pleasure. A striking aspect of his approach is his designation of those he deems to represent a moderate stance on divine attributes as Munezziha.

Anahtar Kelimeler

Theology , Zaydiyya , Tanzih , Yahya bin Hamza , al-Rāiḳ fī Tanzīhi’l-Khālīḳ

Kaynakça

• Azzân, Muhammed Yahya, es-Sahabe ınde’z-Zeydiyye. b.y.: Efkâr li’d-Dirâsâti ve’l-Buhûs, 3.Basım, 2013.
• Batur, Muhammet Raşit. Zeydilik ve Selefilik Arasında İbnü’l-Vezir. Ankara: Gece Akademi, 2018.
• Cürcânî, Kitâbü’t-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
• Çelik, İbrahim. “Kur’an’da Haberi Sıfatlar ve Mukâtil b. Süleyman’a İsnad Edilen Teşbih Fikri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (1987), 151-159.
• el-Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir el-İsferâyînî. el-Fark beyne’l-firak. Beyrut: Dâru’l-Âfak el-Cedide, 2. Basım, ts.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâriciler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/175-178. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-İktisâd fi’l-iʿtikâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Goldziher, Ignaz. “Zeydiyye”. İslam Ansiklopedisi. 13/549-551. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986.
• Gökalp, Yusuf. “6/12. Yüzyıl Yemen Zeydî Düşüncesinin Şekillenmesinde Mu‘tezile’nin Etkisi”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları 8/1 (2014), 87-128.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye Mezhebinin Görüşleri, Kültürel Mirası ve İslam Düşüncesine Katkıları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2007), 95-112.
• Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/328-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Gökalp, Yusuf. Şii Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi Erken Dönem Zeydilik. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Gölcük, Şerafeddin. Kelam Tarihi. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 11.Basım, 2019.
• Heyet, Dinî Kavramlar Sözlüğü. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• İbn Ebi’l-İzz, Sadreddin. Şerhu’l-akîdeti’t-Tahaviyye. thk. Şuayb Arnavut - Abdullah b. Muhsin et-Türki. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• İbn Teymiyye, Takiyuddin Ahmed b. Abdulhalim. Minhâcü’s-sünne fî nakdi kelâmi’ş-Şia el-Kaderiyye. thk. Mahmud Reşad Salim. Riyad: İmam Muhammed b. Suud İslam Üniversitesi Yayınları, 1986.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. thk. Hasan Sekkaf Mübtedi’. Def‘u şübheti’t-teşbîh bi ekuffi’t-tenzih. Amman: Dâru’l- İmam Nevevi, 1992.
• İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifin. İstanbul: Maarif Bakanlığı Yayınları, 1951-1955.
• İsmail Paşa, Îzâhu’l-meknûn. İstanbul: Maarif Bakanlığı Yayınları, 1945-1947.
• Kehhale, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifin. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna-Daru İhyâi’t-Türâs el-Arabi, ts.
• Koç, İsa. “Haşviyye Zihniyeti”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı -IV (İlahiyat). ed. Hümeyra Dinçer - Ümit Güneş. 215-231. İstanbul: İlem Yayınları, 2015.
• Köse, Saffet. “Zeyd b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/313-316. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kutlu, Sönmez. “Kerrâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/294-296. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Küleynî, Muhammed b. Yakup. el-Kâfi. Beyrut: Menşuratu’l-Fecr, 2007.
• Serdar, Murat - Işık, Harun. Kelam Tarihi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 4. Basım, 2021.
• Müeyyed-Billah, Yahya b. Hamza. er-Râik fî tenzîhi’l-Hâlık. thk. İmam Hanefi Abdullah. Kahire: Dâru'l-Âfâki’l-Arabiyye, 2000.
• Öğmüş, Harun. “Mu’tezile’nin Müşebbihe Algısını Oluşturan Amiller: Sıfat Ayetleri Bağlamında Bir Tahlil”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 9/3 (Aralık 2009), 141-155.
• Öz, Mustafa. “Müeyyed-Billah, Yahya b. Hamza”. 25/294-296. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. el-Metâlibü’l-âliye. thk. Ahmed Hicazi es-Seka. Beyrut: Dâru’l-Kitab el- Arabi, 1987.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. Kahire: Müessesetü’l-Halebî, 2. Basım, 1968.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-tâli bi mehasini men ba’de’l-karni’s-sâbi’. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• “Şia Ulemasında Felsefi Geleneğin Devam Etmesinin Sırrı”. Erişim: 12 Nisan 2025.https://www.ehlibeytalimleri.com/sia-ulemasinda-felsefi-gelenegin-devam-etmesinin-sirri.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu'tezile etkileşimi ve Kasım er-Ressi (Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar). İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 93-118.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cehmiyye”. 7/234-236. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Küllâb”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/156. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Teşbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/553-556. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Yıldız, Abdullah. Mutezilî Tenzih Doktrinin Temelleri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü , Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zemahşerî, Ebû Kasım Mahmud b. Amr. thk. Ali Muhammed Becavi - Muhammed Ebû Fazl İbrahim. el-Fâik fî ğaribi’l-hadisi ve’l-eser. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2. Basım, ts.
• Zirikli, Hayreddin b. Mahmud b. Muhammed. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melayin, 15. Basım, 2002.