VALENCY OF TIME POSTPOSITIONS IN TUVAN

Yıl 2022, , 1678 - 1692, 29.12.2022

Uğur Altundaş

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1192011

Öz

According to Universal Grammar, postpositions are words that are at the head of postpositional phrases. Some case suffixes are used in the process of coming together with the words in the position of complement of the postpositional phrases. The concept of valency (valenz) is at issue here. That is, a postposition determines with which case suffix the complement should be connected to itself, based on Chomsky's government theory, during the formation of the phrase. From the point of view of the concept of valency and government, postpositions have semantic features in the lexicon and postpositions reflect these features in the phrase. In addition, valency is a concept used to express the semantic and syntactic features that words need to complete meanings in their deep and surface structure. In this respect, phrase structure rules are also determined in syntactic structure due to the valency of postpositional phrases. In this study, the time postpositions, which are among the ‘son çekim edatları’ according to the accepted view in the literature, are discussed in Tuvan, one of the Southern Siberian Turkic languages. Many ‘time postpositions’ are mentioned in the studies on Tuvan. In this study, the postpositions beer “since”, tura “since” bilek “as soon as”, çedir “until”, and deer “until”, which are accepted as time postpositions according to the Universal Grammar approach, are discussed. In the study, which case suffixes are required by the time postpositions and the semantic contribution of these suffixes to the postpositional phrases, as well as the syntactic reflections of valency of the postpositional phrase in sentence and phrase structure rules are examined.

Anahtar Kelimeler

Tuvan, Phrases, Postpositional phrases, Valency, Case suffixes

TUVACADA ZAMAN İLGEÇLERİNİN İSTEMİ

Öz

Evrensel dil bilgisine göre ilgeçler, ilgeç öbeklerinin başı konumundaki sözcüklerdir. İlgeç öbeklerinin tümleci konumundaki sözcüklerle bir araya gelme sürecinde ise birtakım durum ekleri kullanılmaktadır. Burada istem (valenz) kavramı söz konusudur. Yani, bir ilgeç, öbek yapı oluşumu esnasında Chomsky’nin yönetim kuramından hareketle tümlecinin kendisine hangi durum ekiyle bağlanması gerektiğini belirlemektedir. İstem ve yönetim kavramı açısından bakıldığında ilgeçlerin sözlükçede yer alan anlamsal özellikleri bulunmakta ve ilgeçler öbek yapıda bu özellikleri tümlecine yansıtmaktadır. Ayrıca istem, sözcüklerin derin ve yüzey yapıda anlamlarını tamamlamak için ihtiyaç duydukları anlamsal ve sözdizimsel yapıları ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bu açıdan ilgeç öbeklerinin istem sebebiyle sözdizimsel yapıda öbek yapı kuralları da belirlenmektedir. Bu çalışmada alanyazında kabul gören görüşe göre ‘son çekim edatları’ arasında yer alan zaman ilgeçleri Güney Sibirya Türk dillerinden Tuvacada ele alınmıştır. Tuvaca üzerine yapılan çalışmalarda çok sayıda zaman ilgecinden söz edilmektedir. Bu çalışmada ise Evrensel dil bilgisi yaklaşımına göre zaman ilgeci olarak kabul edilen beer “-den beri”, tura “-den beri” bilek “-r … -rmez”, çedir “-e kadar”, ve deer “-e kadar” ilgeçleri değerlendirilmiştir. Çalışmada söz konusu zaman ilgeçlerinin istem bakımından hangi durum eklerini gerektirdikleri ve bu eklerin ilgeç öbeklerine anlambilimsel katkısı ile ilgeçlerin istemlerinin tümce ve öbek yapı içinde öbek yapı kuralları açısından sözdizimsel yansımaları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tuvaca, Söz öbekleri, İlgeç öbekleri, İstem, Durum ekleri

Kaynakça

• Anderson, G. D. S., & Harrison, K. D. (2013). Tuvan. Lincom Europa.
• Arıkoğlu, E. (2007). Tuva Türkçesi, Türk lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları.
• Aydın Özkan, I. (2017). Evrensel dilbilgisi ve Türkçede istem. Grafiker Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Chomsky, N. (1988). Lectures on government and binding. Foris Publications.
• Doğan, N. (2014). Çok işlevlilik açısından Türkçe edatların söz dizimsel ve anlambilimsel yapısı. Dil Araştırmaları Dergisi, Güz, 15, 105-119.
• Dongak, E. (2006). Çetkerlerge çagaalarım. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Fillmore, Ch. J. (2003). Valency and semantic roles: the concept of deep structure case. İçinde Vilmos Ágel vd. (Eds.) Dependency and valency - dependenz und valenz: an international handbook of contemporary research - ein internationales handbuch der zeitgenössischen forschung (ss. 457-475). Walter de Gruyter.
• Gökdayı, H. (2018). Türkçede öbekler. Kriter Yayınevi.
• Göksel, A., & Kerslake, C. (2005). Turkish: A comprehensive grammar. Routledge.
• İshakov, F. G., & Palmbah, A. A. (2019). Tuva dili grameri ses ve şekil bilgisi (Çev. E. Arıkoğlu, C. M. Bapayeva ve B. Borbaanay). Bengü Yayınları.
• Karabulut, F., & Arı Özdemir, T. (2017). İstam ve istem analizi: Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi karşılaştırmalı bir çalışma. Dil Araştırmaları Dergisi, Güz, 21, 92-112.
• Kara-ool, L. S. (2013). Literaturlug nomçulga 3 klass. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Kenin-Lopsan, M. (2007). Tanaa-herel. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2012). Günümüz Tuva Türkçesi (giriş-dil özellikleri-metinler-söz dizini). (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kuular, Ş. (2008). Baglaaş-üşkü nom. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Lewis, G. (2000). Turkish grammar. Oxford University Press.
• Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. Türk Dilleri Araştırma Dizisi: 40.
• Lodoylamba, Ç. (2005). Arıg suglug tamir (Çev. Kırgıs Talayeviç ve Oydan-ool Höveŋmey). Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Monguş, D. A., & Kuular, K. B. (1995). Tıva dıl–ortumak şkolanıŋ 6-7 klasstarınga ööredilge Nomu. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın sözvarlığı - eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Harrassowitz Verlag.
• Suvaŋ, Ş. (2009). Hemçik noyanı. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Tatarintsev, B. İ. (2000). Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka, C.1. Nauka.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tesniére, L. (2015). Elements of structural syntax (çev. K. Timothy Osborne ve Sylvain Kahane). John Benjamins Publishing Grammar.
• Tosun, İ. (2011). Tuva Türkçesinin şekil bilgisi (Yayımlanmamış doktora tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.