ALPAMIŞ DESTANI’NIN VARYANTLARINDA ZALİM HÜKÜMDARIN ETNİK KİMLİĞİ MESELESİ

Yıl 2023, , 1148 - 1161, 30.09.2023

Raşit Çöloğlu

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1347515

Öz

Alpamış Destanı ve onun başka isimlerdeki varyantları Türk Dünyasının pek çok bölgesinde anlatılmaktadır. Yüzyıllardır bilinen bu destan Türk boylarının günlük hayatlarına, arzularına, sevinçlerine, kederlerine ve kadim geleneklerine ışık tutmaktadır. Aynı destanın benzer kurgu ama farklı kişi kadrosuyla geniş bir coğrafyada anlatılması değişen gelenekleri ve bakış açısını görmemize olanak tanımaktadır. Böylece destanda Alpamış ve yakınlarına zarar veren zalim hükümdarın etnik kimliğinin varyantlara göre değişimini incelemek mümkün olmaktadır. Buna göre destanın Kongrat rivayetine giren Özbek, Kazak ve Karakalpak varyantlarında zalim hükümdar Kalmuk kökenlidir. Kazak masallarından Jelkildek’te de zalim hükümdar Kalmuk hanı Telege iken Kozı Körpeş ve Bayan Sulu’da Kozı’ya düşmanlık besleyen ve sonunda onu öldüren kişi Kalmuklardan evlat edinilen Kodar’dır. Alpamış’ın oğlunun hikâyesinin yine benzer kurgu ile anlatıldığı Yadgar Destanı’nda da düşman bahadırlar ve zalim hükümdar kâfir Kalmuk halkındandır. Destanın Altay rivayetinde (Alıp Manaş Destanı) ise zalim hükümdar “gaddar Ak Kan”dır. Bu varyantta Hanın ismi çok netken onun uyruğu karanlıkta kalmıştır. Başkurt, Kazan Tatarları ve Tacik varyantlarında da Altay varyantında olduğu gibi zalim hükümdarın kimliğinin belirsiz olduğu görülmektedir. Alpamış Destanı’nın benzer kurgu ama başka isimlerdeki varyantlarına baktığımızda Dede Korkut Kitabı’nın Bamsı Beyrek ve Banıçiçek hikâyesinde zalim hükümdarın Bayburt Hisarı kâfir beyi olduğu anlaşılır. Kırgızlarından derlenen Canış-Bayış Destanı’nda ise zalim hükümdar Kıtayların hanıdır. Bu destanlarda zalim hükümdar tipi ile tarihsel düşmanlar oldukça net tasvir edilir. Yusuf ile Ahmed Destanı’nda ise zalim hükümdar Mısır sultanı Küzer Şah’tır. Çalışmada “Karşılaştırmalı Metin Analizi” yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alpamış, Kongrat, Kalmuk

THE ETHNIC IDENTITY ISSUE OF THE CRUEL RULER IN THE VARIANTS OF THE ALPAMYSH EPIC

Öz

The Alpamysh Epic and its variants with other names are told in many parts of the Turkish World. This epic, known for centuries, sheds light on the daily lives, desires, joys, sorrows and ancient traditions of Turkish tribes. The narration of the same epic in a wide geography with a similar plot but different staff allows us to see the changing traditions and perspectives. Thus, it is possible to examine the ethnic identity of the cruel ruler who harmed Alpamysh and his relatives in the epic, according to the variants. According to this, in the Uzbek, Kazakh and Karakalpak variants of the epic, which entered the Kongrat version, the cruel ruler is of Kalmuk origin. In the Kazakh tales Jelkildek, while the cruel ruler Kalmyk khan was Telege, in Kozi Körpesh and Bayan Sulu, the person who was hostile to Kozi and eventually killed him was Kodar, who was adopted from the Kalmyks. In the Yadgar Epic, where the story of Alpamysh's son is told with a similar fiction, the enemy is the savior and the cruel ruler is from the infidel Kalmuk people. In the Altai version of the epic (Alyp Manash Epic), the cruel ruler is the "brutal Ak Khan". In this variant, while the name of the Khan is very clear, his nationality is left in the dark. It is seen that the identity of the cruel ruler is uncertain in Bashkir, Kazan Tatar and Tajik variants, as in the Altai variant. When we look at the variants of the Alpamysh Epic with similar fiction but other names, for example, in the Bamsı Beyrek and Banıçiçek story of the Dede Korkut Book, it is understood that the cruel ruler is the infidel lord of Bayburt Fortress. In the Janysh-Baiysh Epic compiled from the Kyrgyz, the cruel ruler is the khan of the Kitays. In these epics, the type of cruel ruler and historical enemies are depicted quite clearly. In the Epic of Yusuf and Ahmed, the cruel ruler is Küzer Shah, the sultan of Egypt. “Comparative Text Analysis Method” was used in the study.

Anahtar Kelimeler

Alpamysh, Khongirad, Kalmyk

Kaynakça

• Akiyev, К. (1991). Canış bayış. Frunze Adabiyat.
• Avezov, M. (1997). Kozı körpeş-bayan sulu. Bilig, (5), 93-106.
• Bahadırova, S. (2005). Dede korkut kitabı ve Alpamıs destanının Karakalpak varyantı. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5(1), 113-120.
• Berber, O. (2014). Kalmuk istilası ve Türk dünyasına etkisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çöloğlu, R. (2021). Cusup Mamay’ın Toltoy destanı (inceleme, metin, dizin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi.
• Çöloğlu, R. (2023). Kırgız destanlarındaki kökçö ve koşoy ile Kazak destanlarındaki kökşö ve kosay üzerine bir inceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 11(34), 151-171.
• Duğlat, M. H. (2006). Tarih-i reşidi (çev. O. Karatay). Selenge
• Ergun, M. (1997). Alıp Manaş. Günay Ofset.
• Gökyay, (1976). Dede Korkut hikâyeleri. M.E.B. Yayınları.
• Gürsoy-Naskali, E. (1995). Manas destanı (Wilhelm Radloff). Türksoy Yayınları.
• Hatunoğlu, N. (2022). Moğolluktan Türklüğe Konguratlar. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4(7), 111-132.
• Jirmunskiy, M. V. (2018). Türk kahramanlık destanları I.-II. Bölüm (Çev. Mehmet İsmail ve Hülya Arslan Erol), Ankara: T.D.K. Yayınları.
• Kalan, E. (2005). Cungar Hanlığı’nın siyasî tarihi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). M.S.G.S.Ü.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük (Çev. Günay Karaağaç). Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) I. Cilt. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Radloff, W. (1870). Proben der volksliteratur der Türkischen stämme süd-sibiriens iii. Kirgisische mundarten.
• Radloff, W. (1954). Sibirya’dan I (Çev. Ahmet Temir). M.E.B.
• Reichl, K. (2001). Das usbekische heldenepos Alpomish: einführung, text, übersetzung (Vol. 48). Otto Harrassowitz Verlag.
• Serbest, K. (2018). Çağatayca yazılmış Yusuf Beg-Ahmed Beg destanı (inceleme ve metin) (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi.
• Şimşek-Canpolat, A. & Öz, A. (2000). Alpamış destanı Fazıl Yoldaşoğlu varyantı. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Söylemez, O. & Aliyeva, L. (2010). Alpamış batır ve Er Targin destanlarında kahraman, kadın ve at motifleri üzerine bir deneme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (14), 35-46.
• Sümer, F. (1959). Oğuzlar'a ait destani mahîyetde eserler Reşîdüddîn oğuznâmesî. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 17(3-4), 357-456.
• Sümer, F. (1992). Oğuzlar (Türkmenler) tarihleri-boy teşkilatı-destanları. TDAV.
• Yıldırım, D. (2002). 'Kitâb-ı dedem qorqud' metinleri hangi yaratıcılık ortamından geliyor?. Türkbilig, (3), 130-171.
• Yıldırım, S. (2015). Alpamış destanı’nın kaynaklarda masal olarak adlandırılan varyantları. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(12), 117-131.