The New Year's Entry Ritual in Erzurum: 1001 Hatims

Yıl 2021, , 697 - 725, 15.09.2021

Muhammet Nuri Ceylan

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.940698

Öz

Rituals are one of the most important practices that have emerged from the relationship of religious and social life with the sacred. Abundance rites, protection from disasters, disease, drought and famine relief practices, rain rituals are the best examples of such practices. The Turks have resorted to numerous religious-magical processes in this direction in accordance with the religions and the beliefs they have adopted. In Islamic terminology, such practices have been named as “rukye”. The practices of healing, getting rid of negative things or situations or preserving them through various processes, called” Rukye", is one of the methods that has been applied for centuries. Among these practices, the beginning of a new year ceremonies and the rituals performed in these ceremonies havean important place. The main purpose of this study is to record of all the knowledge in the social memory about 1001 Hatim, which has been going on for about five centuries in Erzurum, and consists of many religious beliefs, as well as the different traditions, customs and practice, passed from generation to generation as a cultural heritage, to define the ritual, to make a scientific evaluation of its folkloric elements, to determine the religious, cultural, historic and social reasons underlying the practices. The following questions are sought to be answered in the study. Who started this ritual performed at the beginning of each new year in Erzurum? For what purposes and in what ways is the ritual practiced? What is the current state of tradition? Why is the ritual given this name? How is the social approach to this ritual? The importance of this ritual from a religious and social point of view? In order to answer these questions, the historical documents and field study data are collected and analyzed. In the field, interviews have been done with those who perform or participate to the traditions in order to record the knowledge. The research is important in terms of addressing and introducing all aspects of this tradition, which has been going on for centuries and is considered a cultural treasure, on an academic and scientific platform, and thus providing inclusion in the inventory of Turkish Cultural Heritage.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, 1001 Hatim, ritual, Pir Ali Baba, cultural heritage

Erzurum’da Yeni Yıla Giriş Ritüeli: 1001 Hatim

Öz

Dini ve toplumsal hayat içinde kutsalla kurulan ilişki sonucunda ortaya çıkan en önemli uygulamaların başında ritüeller gelmektedir. Bereket ayinleri, felaketlerden korunma, hastalık, kuraklık ve kıtlıktan kurtulma pratikleri, yağmur yağdırma ritüelleri bu türden uygulamalara en güzel örneklerdir. Türkler, benimsemiş olduğu dinler ve kabul ettiği inançlar doğrultusunda bu yönde sayısız mistik işleme başvurmuşlardır. İslami terminolojide bu türden pratikler “rukye” ifadesiyle karşılanmıştır. “Rukye” olarak adlandırılan ve çeşitli işlemlerle iyi etme, olumsuz şey veya durumdan kurtulma yahut muhafaza altına alma uygulamaları asırlardır başvurulan yöntemlerin başında gelmektedir. Bu uygulamalar içinde yeni yıla giriş törenleri ve bu törenlerde icra edilen ritüeller önemli bir yer işgal etmektedir. Erzurum’da yaklaşık beş asırdır devam eden ve birçok dini inanış şekillerinin yanı sıra farklı gelenek, görenek ve pratiği içinde barındıran, kültürel bir miras olarak nesilden nesile aktarılan 1001 Hatim hakkında toplumsal hafızada yer alan tüm bilgi birikiminin kayıt altına alınması, bu ritüelin tanımlanması, ortaya çıkan folklor öğelerinin bilimsel düzlemde değerlendirilmesi; uygulanan pratiklerin altında yatan dini, kültürel, tarihsel ve toplumsal nedenlerin belirlenmesi çalışmanın temel gayesini oluşturmaktadır. Çalışmada, Erzurum’da her yeni yıla girişte icra edilen bu ritüelin, kimler tarafından ortaya çıkarıldığı, ritüelin hangi amaçlar doğrultusunda ve ne şekillerde tatbik edildiği, geleneğin bugünkü durumunun ve ritüele verilen ismin altında yatan sebeplerin ne olduğu, bu ritüele toplumsal yaklaşımın nasıl olduğu, dini ve toplumsal açıdan bu ritüele atfedilen önemin ne şekilde olduğu gibi sorulara cevap aranmıştır. Bu bağlamda çalışmada kullanılan temel yöntemler hem tarihi belgeler ışığında konu ile ilgili bilgileri ortaya koyma; hem de geleneğin icrasını gerçekleştirenler yahut bizzat bu geleneğe katılanlarla sahada görüşme yöntemi kullanılarak derleme yapılması ile bilgi birikiminin kayıt altına alınması üzerine kuruludur. Araştırma, asırlardır devam eden ve kültürel bir hazine olarak addedilen bu geleneğin tüm yönleriyle akademik ve bilimsel bir platformda ele alınması, tanıtılması ve bu sayede Türk kültür mirası envanterine dahlinin sağlanması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, 1001 Hatim, ritüel, Pir Ali Baba, kültürel miras

Kaynakça

• And, M. (2019). Dionisos ve Anadolu köylüsü. Yapı Kredi Yayınları.
• Arat, R.R. (1986). Iduk - kut ünvânı hakkında. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 24, 23-33.
• Aydın, H. (2010). Şifa kaynağı olarak Kur'an-ı Kerim. EKEV Akademi Dergisi, 42, 55-68.
• Başar, Z. (1972). İçtimai adetlerimiz-inançlarımız ve Erzurum ilindeki ziyaret yerlerimiz. Sevinç Matbaası.
• Bayat, F. (2008). Sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik bağlamda yengi kün (nevruz): mitolojik olgudan mitolojik kurguya. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1), 139-148.
• Bayat, F. (2017). Türk mitolojik sistemi/ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi 1. Ötüken Neşriyat.
• Beygu, A. Ş. (1936). Erzurum tarihi, anıtları, kitabeleri. Bozkurt Basımevi.
• Çelik, M. (2018). Erzurum kitabı (4. Baskı). Dergâh Yayınları.
• Çetin, A. (1992). Hatim indirme ve hükümleri-III. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(4), 47-55.
• Çetin, A. (1997). Hatim, TDV İslam Ansiklopedisi. 16/ 469-470. Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çollak, F. (2010). Hafızlık geleneği üzerine. Anadolu’da Kur’an Kültürü/Diyanet Dergisi Eki, 235, 8-11.
• Durkheim, E. (2020). Dini hayatın ilkel biçimleri (Çev. Ahmet Ceylan). Gece Kitaplığı.
• Durmuş, İ. (2016). Türk kültürüne giriş. Akçağ Yayınları.
• Düzgün, D. (1999). Erzurum köy seyirlik oyunları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergin, M. (2008). Orhun abideleri (41. Baskı). Boğaziçi Yayınları.
• Frazer, J. G. (2017). Altın dal/dinin ve folklorun kökleri. (Çev. Mehmet H. Doğan). YKY Yayınları.
• Gömeç, Y. S. (2020). Şamanizm ve eski Türk dini (5. Baskı). Berikan Yayınevi.
• Günay, U. (2018). Türkiye’de âşık tarzı şiir geleneği ve rüya motifi (8. Baskı). Akçağ Yayınları.
• Günay, Ü. (1999). Erzurum ve çevresinde dini hayat. Emek Matbaacılık.
• Günay, Ü. & Güngör, H. (2019). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dinî tarihi (2. Baskı). Bilge Kültür Sanat.
• Güvenç, A. Ö. (2009). Kırk sayısının halk edebiyatı ürünlerinde kullanımı üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, 85-97.
• Güvenç, A. Ö. (2020). Folklor ve sinema. Ötüken Neşriyat.
• Hâce Muhammed Lütfî. (2013). Hulâsatü’l-hakayık ve mektûbât-ı Hâce Muhammed Lutfî (6. Baskı) (Haz. Hüseyin Kutlu vd.). Esen Ofset.
• Heysemî. (1414/1994). Buğyetü’r-râʾid fî tahkiki mecmaʿi’z-zevâʾid. nşr. Abdullah M. ed-Dervîş, I-X.
• Irfah, G. (2016). Rakamların evrensel tarihi (Çev. Kurtuluş Dinçer) (c.1). Alfa Bilim.
• İnan, A. (2015). Tarihte ve bugün şamanizm (8. Baskı). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (2020). Eski Türk dini tarihi (3. Baskı). Altınordu Yayınevi.
• Karakaya, H. T. (2020, Aralık 18). Erzurum'un asırlık geleneği 1001 hatim'in okunmasına başlandı. Anadolu Ajansı. https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/erzurumun-asirlik-gelenegi.
• Kaşgarlı Mahmud. (1985). Divânü lûgat-it-Türk I-III (Neş. Besim Atalay). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, D. (2007). Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınlar.
• Koçak, Z. (2010). 1001 hatim geleneği-Erzurum örneği. Anadolu’da Kur’an Kültürü/Diyanet Dergisi Eki, 235, 14-19.
• Köksal, N. (2015). Erzurum’un yüzleri/Solakzâde Muhammed Sadık Efendi. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kur’an-ı Kerîm Meâli. (2008). (Çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin), (8. Baskı). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Lvova E. L., Oktyabrskaya, İ. V., Sagalayev, A.M., & Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri/ kâinat ve zaman, nesneler dünyası (Çev. Metin Ergun). Kömen Yayınları.
• Malinowski, B. (2000). Büyü, bilim ve din. (Çev. Saadet Özkal) (2. Baskı). Kabalcı Yayınevi.
• Oğuz, M. Ö. (2013). Terim olarak somut olmayan kültürel miras. Milli Folklor, 100, 5-13.
• Olgun, H. (2016). İbadet, ritüel ve kurban. Milel ve Nihal, 13(2), 82-99.
• Örnek, S. V. (2014). 100 Soruda ilkellerde din, büyü, sanat ve efsane. Bilge Su Yayınları.
• Schimmel, A. (2018). Sayıların gizemi (Çev. Mustafa Küpüşoğlu). Alfa Araştırma.
• Seyidoğlu, B. (2018). Erzurum efsaneleri (5. Baskı). Dergâh Yayınları.
• Sezen, L. (2013). Erzurum folkloru (3. Baskı). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Sigmund, F. (2018). Totem ve tabu (31. Baskı). Lilitih Yayıncılık.
• Şavk, Ü. Ç. (2001). Manas ve Maaday-Kara’da sayılar. Milli Folklor, 50, 52-57.
• Şerif, M. M. (2000). Klasik İslam filozofları ve düşünceleri. İnsan Yayınları.
• Taş, İ. (2011). Türk düşüncesinde kozmogoni-kozmonoloji. Kömen Yayınları.
• Türk Dil Kurumu/Türkçe Sözlük. (2011). Hatim. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, A. (2014). Erzurum Kandilleri. Arı Sanat Yayınları.
• Vakıflar Genel Müd. Arşivi. EV. VKF. No: 580. 83. sıra. Mevlâna Pir Ali ve Mevlâna Hüseyin'e ait Hicri. 946 tarihli vakfiye, s. 169.
• Veren, E. (2019). Kocakarı soğuklarından zemheriye Anadolu halk takvimi. Doğan Kitap.
• Yazır, M. H. (1979). Hak dini Kur’an dili (3. Baskı) (c.9). Eser Neşriyat ve Dağıtım.
• Yıldırım, D. (1988). Türk bitiği. Akçağ Yayınları.
• KK. 1, S. L., Doğum yeri: Erzurum. Eğitimi: Lise. Mesleği: İşçi. Görüşme tarihi: 28. 01. 2021/ 15:30. Tuzcu Köyü.
• KK. 2, Ş. Y., Doğum tarihi: 1980. Doğum yeri: Erzurum. Eğitimi: Lise. Mesleği: Tuzcu Mahallesi Cami İmam Hatibi. Görüşme tarihi: 28. 01. 2021/15:30. Tuzcu Köyü.
• KK. 3, A. G., Doğum tarihi: 1945. Doğum yeri: Erzurum. Eğitimi: Okur-yazar. Mesleği: Çiftçi. Görüşme tarihi: 28. 01. 2021/15:30. Tuzcu Köyü.
• KK. 4, İ. H. Ç., Doğum tarihi: 1941. Doğum yeri: Erzurum/ Örekli Köyü. Eğitim: İlkokul. Meslek: Emekli İmam-Hatip. Görüşme tarihi: 04.01.2021/15:00. Erzurum.
• KK. 5, M. K., Doğum tarihi: 1974. Doğum yeri: Erzurum. Eğitim: Üniversite. Mesleği: Erzurum Lala Paşa Cami Uzman İmam Hatip. Görüşme tarihi: 26. 01. 2021/14:00. Erzurum.
• KK. 6, A. D., Doğum tarihi: 1969. Doğum yeri: Erzurum. Eğitim: Önlisans. Mesleği: Erzurum Ulu Cami Uzman İmam Hatip. Görüşme tarihi: 26. 01. 2021/15:30. Erzurum.
• KK. 7, E. K., Doğum tarihi: 1976. Doğum yeri: Erzurum. Eğitim: Üniversite. Mesleği: Erzurum Ulu Cami Uzman İmam Hatip. Görüşme tarihi: 27. 01,2021/15:45. Erzurum.