AN ETYMOLOGICAL RESEARCH ON TURKISH TERMS ENTERED IN WORLD GEOGRAPHY LITERATURE

Yıl 2024, Cilt: 38 Sayı: 4, 929 - 951, 30.12.2024

Mehmet Akif Ceylan

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1567266

Öz

Unfortunately, no independent study has been conducted on the origin (etymology) of geographical terms in Türkiye to date. For this reason, the primary purpose of the article is to contribute to the creation of academic awareness on the origins of geographical terms. Because the science of geography has a very rich accumulation of concepts and terms, and the use of dozens of different terms in all kinds of written and verbal geographical expressions increases the importance of the subject. During the preparation phase of the article, local and foreign literature was reviewed in detail, and an attempt was made to distinguish geographical terms that were etymologically stated to be Turkish in international publications. Undoubtedly, there are Turkish geographical terms other than those discussed in the article that are not yet accessible and are used more locally. In this study, the Turkish terms balkan, barkan, bergamot, meander, takyr, taiga, tundra and yardang, which have entered the world geography literature and are still used in the international literature, were discussed and their origin, geographical features and introduction were emphasized. Each of the Turkish terms discussed in the article is essentially broad enough to be the subject of a separate article. However, considering the scope of the article, the etymological and geographical features of these terms are explained in relatively detailed manner as much as possible. Qualitative research methods and document analysis were used in the preparation of the study. In addition, effort was made to provide visual materials such as photographs, figures and maps that enrich the explanations related to the terms. It is determined that the Turkish geographical terms studied entered the international literature from different regions of the Turkish world mostly in the 19th and 20th centuries and are still used in an original and widespread manner. The terms have managed to preserve their spelling and semantic features to a large extent, with the exception of bergamot.

Anahtar Kelimeler

Geography literature, Turkish geographical terms, Etymology

DÜNYA COĞRAFYA LİTERATÜRÜNE GİREN TÜRKÇE TERİMLER KONUSUNDA ETİMOLOJİK BİR ARAŞTIRMA

Öz

Türkiye’de bugüne kadar coğrafi terimlerin kökeni (etimolojisi) konusunda maalesef müstakil bir çalışma yapılmamıştır. Bu sebeple makalenin öncelikli amacı, coğrafi terimlerin kökeni konusunda akademik anlamda bir farkındalığın oluşturulmasına katkı sağlamaktır. Çünkü coğrafya biliminin çok zengin kavram ve terim birikimine sahip olması, her türlü yazılı ve sözlü coğrafi anlatımda onlarca farklı terimin kullanılması konunun önemini artırmaktadır. Makalenin hazırlık aşamasında yerli ve yabancı alanyazın oldukça ayrıntılı bir şekilde gözden geçirilmiş, uluslararası yayınlarda etimolojik olarak Türkçe olduğu belirtilen coğrafi terimler ayırt edilmiştir. Şüphesiz makalede ele alınanlardan başka henüz ulaşılamayan ve daha yerel kullanılan Türkçe coğrafi terimler de mevcuttur. Çalışmada dünya coğrafya literatürüne giren ve halen uluslararası literatürde kullanılan Türkçe balkan, barkan, bergamot, menderes, takır, tayga, tundra ve yardang terimleri ele alınmış, bunların kökeni, coğrafi özellikleri ve tanıtımı üzerinde durulmuştur. Makalede ele alınan Türkçe terimlerin esasen her biri ayrı bir makalenin konusu olabilecek kadar genişliğe sahiptir. Bununla birlikte makalenin kapsamı da dikkate alınarak bu terimlerin etimolojik ve coğrafi özellikleri imkân dâhilinde nispeten ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Çalışmanın hazırlanmasında nitel araştırma yöntemlerinden ve doküman analizinden yararlanılmıştır. Ayrıca terimlerle ilgili fotoğraf, şekil ve harita gibi açıklamaları zenginleştirici görsel malzemenin verilmesine gayret edilmiştir. Çalışma konusu yapılan Türkçe coğrafi terimlerin çoğunlukla 19. ve 20. yüzyıllarda Türk dünyasının farklı bölgelerinden uluslararası literatüre girdiği, halen özgün ve yaygın bir şekilde kullanıldığı belirlenmiştir. Terimler bergamot dışında imla ve anlam özelliklerini de büyük ölçüde korumayı başarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Coğrafya literatürü, Türkçe coğrafi terimler, Etimoloji

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum yoktur.

Kaynakça

• Akengin, H. (2012). Siyasi coğrafya: İnsan ve mekan yönetimi. Pegem Akademi.
• Akyol, İ. H. (1949). Coğrafya terimlerine dair. Bilgi (İstanbul Muallimler Birliği Mecmuası), 3(22), 98-102.
• Amirtayeva, S. (2019). Temel kelimeler açısından söz varlığı karşılaştırması (Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi, Türkmen Türkçesi) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ardos, M., & Pekcan, N. (1994). Jeomorfoloji sözlüğü (kısmen yerbilimleri). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3397.
• Atalay, İ. (2004). Doğa bilimleri sözlüğü. Meta Basım.
• Babayev, A.G. (1986). Principles and methods of shifting sands fixation, United Nations Environment Programme (UNEP) USSR Commission For UNEP. Moscow Centre For International Projects.
• Bayındır, H.H., & Poyrazoğlu, H.F. (1966). Aydın kenti tarihi, coğrafyası ve bugünü. Kolalı Matbaası.
• Bescherelle, L.N. (1857). Dictionnaire national ou dictionnaire universel de la langue française. Tome Premier (A- F), Treizième Édition, Garnier Frères.
• Bowen, E. (1747). A new & accurate map of the caspian sea. E. Bowen Printed.
• Britannica, (t.y.). Barchan. https://www.britannica.com/science/barchan. Erişim: 03.01.2024.
• Buchanan, R. O. (1974). An illustrated dictionary of geography. McGraw-Hill Far Eastern Publishers.
• Ceylan, M. A. (2020). Beykoz ve çevresinde yer ve yerleşme adlarının değerlendirilmesi. Beykoz 2020 Sempozyumu (27 - 29 Kasım 2020) (s.197-228). İstanbul.
• Coşkun, O. (2016). Bey armudu’ndan bergamot’a bir yolculuk. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 79-87.
• Cram, R. V. (1935). Balkanization and ancient history. The Classical Journal, 30(6), 362-364.
• Crawford, R. M. M. (2014). Tundra-taiga biology: Human, plant, and animal survival in the Arctic. Oxford University Press.
• Çağ, G. (2020). Sultan Abdülaziz dönemi balkanlarına imgesel bir bakış: Balkanlaşma kavramının ortaya çıkışına dair bir önerme. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(1), 1-17.
• Çalışkan, A. M. (1996). İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca, İspanyolca ve Portekizcede Arapça, Farsça Ve Türkçe asıllı kelimeler (tam olmayan altı liste). Yenda.
• Darkot, B. (1979). Balkan. İslam Ansiklopedisi (ss. 280-283). MEB Yayınları.
• Dündar, Z., & Baysan, S. (2018). Aydın ilindeki efsanelerde geçen coğrafi ögelerin analizi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20(2), 19-39.
• Eren, H. (1987a). Balkan adının kökeni. Türk Dili, 429, 113-124.
• Eren, H. (1987b). Bulgarlar ve Türk dili. İçinde: Bulgaristan’da Türk Varlığı Bildiriler (7 Haziran 1985) (2. Baskı) (ss. 1- 14). VII. Dizi - Sa. 87. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1988). Balkan adının kökeni. Batı Trakya'nın Sesi, I(3), 39-42.
• Eren, H. (2003). Coğrafi adların etimolojik sözlüğü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 51(2), 170-186.
• Ergun, P. (2009). Altay destanlarında tayga, kutlu ve kutsuz ağaçlarla ilgili terimler üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27, 75-79.
• Erinç, S. (2002). Jeomorfoloji II (Hzl. A. Ertek & C. Güneysu). Der Yayınları.
• Ertek, A. (2023). Coğrafya sözlüğü (terimlerin kısmen kökenleriyle). Pegem Akademi.
• Everdingen, R. O. (Compiled and Edited by) (2005). Multi-language glossary of permafrost and related ground- ice terms, International Permafrost Association. The Arctic Institute of North America The University of Calgary. https://globalcryospherewatch.org/reference/glossary_docs/Glossary_of_ Permafrost_and_Ground-Ice_ IPA_2005.pdf
• Evliya Çelebi. (1985). Tam metin seyahatname (Cilt 2). Üçdal Neşriyat.
• Evliya Çelebi. (1986). Tam metin seyahatname (Cilt 3). Üçdal Neşriyat.
• Gegory, D., Johnston, R., Pratt, G., Watts, M.J., & Whatmore, S. (2009). The dictionary of human geography (5th Edition). A John Wiley & Sons Ltd.
• Göney, S. (1975). Büyük menderes bölgesi. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No.79.
• Grumeza, I. (2010). The Roots of balkanization: Eastern Europe C.E. 500-1500. Lanham University Press of America.
• Güney, E. (1995). Jeomorfoloji sözlüğü. Eko Yayınları.
• Hedin, S. (1899). Through Asia (with nearly three hundred illustrations from sketches and photographs by the author) (Vol. I.). Harper G Brothers Publishers.
• Hedin, S. (1903). Central Asia and Tibet: towards the holy city of Lassa. I/II, Hurst And Blackett Limited.
• Homann, J.B. (1725). Das Caspische Meer.
• Homeros. (2005). İlyada (Çev. A. Erhat & A. Kadir). Can Yayınları.
• https://az.wikipedia.org/wiki/Tak%C4% Erişim: 12.05.2024.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Palsa Erişim: 09.09.2024.
• https://etimologias.dechile.net/?tundra Erişim: 10.09.2024.
• https://geoportal.harita.gov.tr/11.09.2024.
• https://www.airpano.com/360video/vr-china-yardang/ Erişim: 12.04.2024.
• https://www.frmtr.com/cografya/3857927-yardang.html Erişim: 02.04.2024.
• https://www.merriam-webster.com/dictionary/tundra Erişim: 10.09.2024.
• İzbırak, R. (1966). Coğrafya terimlerimizdeki değişme ve gelişmeler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 1, 25-64.
• İzbırak, R. (1986). Coğrafya terimleri sözlüğü. Milli Eğitim Bakanlığı Öğretmen Kitapları Dizisi: 157.
• Jordan, D. D. (2007). A. B. Jordan: A Southern editor’s view of Europe between the wars. Popular Street Press.
• Kaşgarlı Mahmud. (1985). Dîvânu lugâti’t-Türk tercümesi I (Çev. B. Atalay). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kınacı, M. (2020). Pseudo-Plutarkhos’un nehirler üzerine adlı eserine göre Maiandros nehri ve yorumlanması. Tarih Araştırmaları Dergisi, 39(68), 122-143.
• Kolukısa, E.A. (2002). Türk lehçelerinde coğrafi terimleri ve karşılıkları. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(1), 115-121.
• Li, J., Dong, Z. G., Qian, Z. Z., Luo, W., Lub, J., & Wang, M. (2016). Yardangs in the Qaidam Basin, northwestern China: Distribution and morphology. Aeolian Research, 20(3-4), 89-99.
• Monkhouse, F. J. (1970). A dictionary of geography (2nd edition). Edward Arnold.
• Moore, W.G. (1954). A dictionary of geography. Penguen Reference Books.
• Nişanyan Sözlük, (t.y.). Menderes. https://www. nisanyansozluk. com/ kelime/ menderes. Erişim: 06.02. 2024.
• Oxford English dictionary (OED), (t.y.). Balkanization. https://www.oed. com/dictionary/ balkanization _n? tl=true. Erişim: 12.04.2024.
• Öngör, S. (1980). Coğrafya terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Petrov, M.P. (1973). Deserts of the World. Nauka Publ.
• Radloff, W. (1905). Versuch eines wörterbuches der Türk-dialecte. Dritter Band, (http://katalog.tdk. gov.tr/ resource?itemId=40757&dkymId=601).
• Robert, P. (1977). Dictionnaire: alphabétique & analogique de la langue Française. Société Du Nouveau Littré.
• Selçuk Biricik, A. (2002). Coğrafi terimler üzerine bazı düşünceler. İçinde: S. Karabağ (Hzl.), Türk Coğrafya Kurumu Coğrafya Kurultayı Bildiriler (ss. 175-183). Gazi Kitabevi.
• Simić, P. (2013). Balkans and balkanisation: western perception of the balkans in the carnegie commission’s report on the Balkan Wars from 1914 to 1996. Perceptions, 18(2), 113-134.
• Strabon. (2000). Antik Anadolu coğrafyası (Geographika: XII-XIII-XIV) (Çev. A. Pekman). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Şemseddin Sami. (1317/1901). Kâmûs-ı Türkî. İkdam Matbaası.
• Şemseddin Sami. (2012). Kamus-ı Türki. İdeal Kültür Yayıncılık.
• TDK, (t.y.). Güncel Türkçe sözlük, https://sozluk.gov.tr/ Erişim: 06.02.2024.
• The American heritage dictionary of the english language (Fifth Edition) (2022). Harper Collins Publishers. https://www. ahdictionary.com/word/ search. html?q=bergamot, Erişim: 02.04.2024.
• The Histories of Herodotus. (1904). Transl. by H. Gary, D. Appleton and Company.
• Thomas, D. S.G. (Edit) (2016). The Dictionary of physical geography. John Wiley & Sons Ltd.
• Todorova, M. (2022). Balkan as a concept. In: O. P. Richmond & G. Visoka (Eds.), The Palgrave Encyclopedia of Peace and Conflict Studies (ss. 71-79). Springer Nature Switzerland AG.
• Umar, B. (1993). Türkiye'deki tarihsel adlar. İnkılap Kitabevi.
• Ünlü, M. (2018). Tarihsel süreçte balkan kavramı ve türevleri üzerine. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 5(13), 135-142.
• Veliu, L. (2022). Balkanization. In: O. P. Richmond & G. Visoka (Eds.), The Palgrave Encyclopedia of Peace and Conflict Studies (ss. 80-90). Springer Nature Switzerland AG.
• Wilhelm Radloff’un sözlüğündeki Altay Türkçesine ait kelimelerin incelenmesi (Tayga, s.812), https:// tdk.gov.tr/wilhelm-radloffun-sozlugundeki-altay-turkcesine-ait-kelimelerin-incelenmesi/ Erişim: 02.05.2024.
• Xenophon. (1962). Anabasis (Çev. H. Örs). Milli Eğitim Bakanlığı.