Yabancılaşmayı Bir Karakter Üzerinden Okumak: Peyami Safa’nın “Meral”i

Yıl 2022, , 111 - 134, 26.12.2022

Emel Hisarcıklılar

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.83.111

Öz

Yabancılaşma kavramı, toplum içerisinde yaşayan ve diğer bireylerle
iletişim halinde olan kişinin, inandığı değerlerin, sahip olduğu
düşüncelerin, hayat algısının; çevresiyle uyuşmamasından doğan bir
çatışma hali sonucunda yavaş yavaş değişmesi ve kendini bulunduğu
ortama ait hissetmemesi durumudur. Çeşitli düşünürler ve sosyologlar
tarafından tanımlanan bu kavram hakkında incelemeler yapan bir isim
de Melvin Seeman’dır. O, yabancılaşmayı beş boyut eşliğinde incelemiştir.
Bunlar güçsüzlük, anlamsızlık, kuralsızlık, soyutlanma ve
kendine yabancılaşmadır. Güçsüzlük, bireyin zihnindeki düşünceleri
gerçekleştirmek için harekete geçememesi; anlamsızlık, varlığına ve
dünyaya değer ifade eden bir anlam yükleyememesi; kuralsızlık, zihninde
tasarladığı hedeflere ancak kuralları çiğneyerek ulaşabileceğini
düşünmesi; soyutlanma, içinde yaşadığı topluma ve onun değerlerine
bir anlam yükleyememesi ve kendine yabancılaşma, geleceğe dönük
beklentileri birer birer yok olduktan sonra, derin bir ümitsizlik ve yalnızlığa
düşmesidir. Sanat alanında eserlere çeşitli şekillerde yansıyan
yabancılaşma, Türk edebiyatında da kendine yer bulmuştur. Bu çalışmada
Peyami Safa’nın “Yalnızız” adlı romanının kişilerinden biri
olan Meral karakteri, eserde bu konuyu en belirgin şekilde yansıtan
karakter olarak Seeman’ın yabancılaşma teorisine göre incelenecektir.
Meral karakteri bu doğrultuda incelendiğinde onun, kişisel özgürlük
alanının sınırlandırıldığı endişesiyle bazı toplumsal kuralları ve değerleri
çiğnediği, ahlaki olmayan durumlar içerisinde yer aldığı, ailesinin
ve Samim’in tasvip etmediği arkadaşlıklar içinde bulunduğu görülmektedir.
Samim’in ona yaptığı uyarılar ve ikisinin, hayat hakkındaki
sohbetleri; kendisine karışılmasından, yaptıklarına müdahale edilmesinden
hoşlanmayan Meral için bunaltıcı olmaktadır. Meral’i bunaltan
etkenler; çevresindekiler tarafından hürriyetinin kısıtlanması yani
iradesinin kontrol edilmek istenmesinin yanı sıra, yalnızlaşması hem
de kalabalık içerisindeyken bile yalnız hissetmesidir. Meral’in, içine
düştüğü kötü durumlar ve bu durumların, çevresindekiler tarafından
tasvip edilmemesi ve özellikle de ağabeyi tarafından gördüğü baskı
dolayısıyla kendisini değersiz, öz varlığını anlamsız hissettiği görülmektedir.
Yaptıklarından dolayı zaman zaman vicdan azabı çekse de,
kendi kendine yaptığı sorgulamalara cevap bulamayan Meral hayatını
ve bu hayatı çekilmez hale getirdiğini düşündüğü kuralları anlamsız
bulmaya başlamıştır. Karşısına çıkan zorluklarla mücadele etmek için
gücünün kalmadığını düşünerek, sonunda öz varlığına dahi yabancılaşan
Meral, kendisini sınırsız bir özgürlüğe kavuşturacağını düşündüğü
kaçış düşüncesini gerçekleştiremeyince ölümü, kurtuluş için tek çare
olarak görmüştür. İntiharı düşünmesine rağmen, romanın sonunda bir
kaza sonucu yanarak ölen Meral’den geriye kalan not; onun yok oluşa
sürüklenmesinin en önemli nedeninin hakikatte dünyadaki yalnızlığı
olduğunu göstermektedir. İçine düştüğü yabancılaşma onu yalnızlığa,
ümitsizliğe, kaçış ve ölüm düşüncesine doğru sürüklemiştir.

Anahtar Kelimeler

Yabancılaşma, roman, karakter, Peyami Safa, Yalnızız, Alienation, novel, character

Reading Alienation Through a Character: “Meral” of Peyami Safa

Öz

The concept of alienation is a situation in which a person who lives in
the society and communicates with other individuals gradually changes
as a result of a state of conflict arising from the incompatibility of
the values they believe in, the thoughts they have, and their perception
of life with their environment and feel that they do not belong
in that environment. Another person who has studied this concept,
which has been defined by various philosophers and sociologists, is
Melvin Seeman. He studied alienation along five dimensions. These
are powerlessness, meaninglessness, normlessness, isolation and selfestrangement.
Powerlessness is the inability of the individual to take
action to realize the thoughts in his/her mind; meaninglessness is the
inability to attribute a meaningful meaning to his/her existence and the
world; normlessness is the belief that he/she can only achieve the goals
he/she has designed in his/her mind by breaking the rules; isolation
is the inability to attribute a meaning to the society he/she lives in and
its values; and self-estrangement is the deep despair and loneliness
after his/her expectations for the future disappear one by one. Meral,
a character in Peyami Safa’s novel “Yalnızız”, will be analyzed in this
study, according to Seeman’s theory of alienation, as the character
who reflects this issue most clearly in the novel.
Meral is analyzed in this context, it is seen that she violates some social
norms and values out of concern that her personal freedom is being
restricted, takes part in immoral situations, and makes friendships that
her family and Samim do not approve of. Although she occasionally
suffers a twinge of conscience because of the things she has done, Meral,
unable to find answers to her self-inquiry, begins to find her life
and the rules that she thinks make it unbearable meaningless. Thinking
that she has no strength left to fight against the difficulties she
faces, Meral eventually becomes alienated even from her own existence,
and when she cannot realize her idea of escape, which she thought
would provide her with unlimited freedom, she sees death as the only
solution for salvation. The note left behind by Meral, who, despite
contemplating suicide, burns to death at the end of the novel due to
an accident, shows that the most important reason for her descent into
destruction is in fact her loneliness in the world.

Anahtar Kelimeler

Peyami Safa, Yalnızız, Alienation, novel, character

Kaynakça

• Aksoy, Süreyya Elif (2021). “Yalnızız’da Trajedi, Ütopya ve Mit Kesişimi”. Parçadan Bütüne: Peyami Safa Kitabı, Haz. S. Şahin, D. Ardalı Büyükarman, B. Öztürk, T. Ural, İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 31-49.
• Ayvazoğlu, Beşir (1999). Peyami-Hayatı Sanatı Felsefesi Dramı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Büyükkavas Kuran, Şeyma (2018). Peyami Safa’nın İnsanları, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Cevizci, Ahmet (2012). Felsefe Sözlüğü (3.bs.), İstanbul: Say Yayınları.
• Çiçek, Nuri (2015). “Franz Kafka’nın Eserlerinde Yabancılaşma Problemi”, Beytulhikme An International Journal Of Philosophy, 5/1, s. 141-162.
• Doğan, Mine Nihan (2021). “Peyami Safa’nın Psikolojik Travma Estetiği”. Peyami Safa 60. Yıl Hatırası, Ed. C. Karataş, Ankara: İlbilge Yayıncılık, s. 277-287.
• Durkheim, Émile (2021). İntihar, Çev. Z.Z. İlkgelen, İstanbul: Pozitif Yayınevi.
• Gülbay, Tabip (2015). İsmet Özel’de Yabancılaşma, Mardin: Artuklu Yayınları.
• Karataş, Turan (2017). “Bir Düşünce Romanı Yalnızız”, Hece- Türk Romanı Özel Sayısı (3.bs.), C 2, S 65/66/67, (Mayıs, Haziran, Temmuz 2002), s. 733- 743.
• Ollman, Bertell (2015). Yabancılaşma- Marx’ın Kapitalist Toplumdaki İnsan Anlayışı (2.bs.), Çev. A. Kars, İstanbul: Yordam Kitap.
• Özbalcı, Mustafa (2000). Kültür Köprüsü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özbudun, Sibel ve Temel Demirer (2008). “Yabancılaşma”, S. Özbudun, G. Márkus, T. Demirer. Yabancılaşma ve… Ankara: Ütopya Yayınevi, s. 13- 106.
• Pappenheim, Fritz (2002). Modern İnsanın Yabancılaşması- Marx’a ve Tönnies’ye Dayalı Bir Yorum, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Safa, Peyami (2018). Objektif: 5- Kadın Aşk Aile (10.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Safa, Peyami (2022). Yalnızız (51.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Savaş, Özden (2019). “Yalnızız’da İnsanın Anlamlandırılması Meselesi”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8/1, s. 348-361.
• Sayers, Sean (2018). Marx ve Yabancılaşma -hegelyan temalar üzerine yazılar-, Çev. Ferhat Sarı), İstanbul: Kor Kitap.
• Sazyek, Hakan (2008). Abdülhak Şinasi Hisar’ın Romanlarında Özel Yabancılaşma, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Seeman, Melvin (1959). “On The Meaning Of Alienation”. American Sociological Review, 24/6, s. 783-791.
• Tekin, Mehmet (2014). Romancı Yönüyle Peyami Safa, (2.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Tekin, Ömer Akgün (2012). “Yabancılaşma ve Beş Faktör Kişilik Özellikleri Arasındaki İlişkiler: Antalya Kemer’deki Beş Yıldızlı Otel İşletmeleri Çalışanları Üzerinde Bir Uygulama”, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Timuçin, Afşar (2004). Felsefe Sözlüğü (5.bs.), İstanbul: Bulut Yayınları.
• Tolan, Barlas ve Galip İsen, Veysel Batmaz (1985). Ben ve Toplum - Sosyal Psikoloji I, Ankara: Teori Yayınları.
• Tolan, Barlas (1980). Çağdaş Toplumun Bunalımı – Anomi ve Yabancılaşma, Ankara: Kalite Matbaası.
• Yürek, Hasan (2021). “Yalnızız’daki Aforizmalar Üzerine”. Peyami Safa 60. Yıl Hatırası, Ed. C. Karataş, Ankara: İlbilge Yayıncılık, s.123-139.