The Our First Turkish Treatise on Practical Geometry, Risale-i Misâha

Yıl 2019, , 179 - 216, 24.12.2019

Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.32704/erdem.656892

Öz

ABSTRACT

As
a result of the studies on the history of science in Islamic civilization, the science
culture that this civilization formed between the IX. and XII. centuries was revealed
in every aspect. According to the results, scientif- ic studies in Islamic
civilization started with practical purposes related to worship, and the
theoretical structure of science was not abandoned in these studies. Applied geometry,
which is a branch of mathemati- cal sciences, is one of the most important sciences
that are put forward with theoretical foundations while serving practical purposes
in Islamic civilization. Misâha, which is the name of applied geometry in Islamic
civilization, is a science that is used in many fields from land surveying to the
construction and decoration of architectural structures.

The
science of mesaha became a popular science and a literature about this science
was created in the Ottomans, who took over the scientific heritage of Islamic
civilization. When the literature mentioned is examined, it is seen that the
language of the works written especially in the Ottoman classical period is Arabic,
but it is rarely possible to come across works written in Turkish. Here in this
study, the piece named Risale-i Misâha, which was written in the borders
of Ottoman Empire and is also said to possibly be the first work on the science
of surveying in Turkish, will be analyzed. Following the introduction part, the
science of surveying will be briefly introduced in the introduction section of
our study consisting of two parts, followed by the first section. In the first section,
general information on the accumulation of surveying from the Islamic
Civilization to the classical period of the Ottoman Empire will be given; and
following this information, the content of Risale-i Misâha will be
stated and an evaluation regarding the place of the work in Ottoman surveying
literature will be made. The content of the Risale-i Misâha will be
presented in the most general form first through the introduction of the work
and then by explaining the parts of the work. In our study, the chapters of Risale-i
Misâha will be expressed in terms of content and quality, and in the
related chapter, problems of mathematical importance, if any, and solutions of
these problems will be shared with their adapted state. For the solution of the
problems included in our study, the drawings given in the work will take place
in the computerized form adhering to the work, and the solutions of the related
problems will be explained through these drawings. In the evaluation section, an
explanation will be given regarding the place of Risale-i Misâha in the Ottoman
mesaha literature. And in the second part of our study, a simple transliteration
of Risale-i Misâha from Arabic letters to Latin letters will be given. 

 

Anahtar Kelimeler

Misaha, misaha in Islamic civilization, misaha in the Ottomans, Risale-i Misâha, Turkish misaha

İlk Türkçe Mesâha Risâlemiz Risâle-i Misâha

Öz

İslam medeniyetinde
bilim tarihi üzerine yapılan çalışmalar neticesinde bu medeniyetin IX. ve XII.
yüzyıllar arasında oluşturduğu bilim kültürü her yönden ortaya çıkarılmıştır.
Ortaya çıkan sonuçlara göre, İslam medeniyetindeki bilimsel çalışmalar
ibadetlerle alakalı pratik amaçlar gözetilerek başlamış ve sözü edilen
çalışmalarda bilimin kuramsal yapısından vazgeçilmemiştir. İslam medeniyetinde,
pratik amaçlara hizmet ederken kuramsal temelleri ile ortaya konan ilimlerin en
başında matematik bilimlerinin bir dalı olan uygulamalı geometri gelmektedir.
İslam medeniyetinde uygulamalı geometrinin adı olan misaha/mesaha arazi
ölçümünden mimari yapıların inşa ve süsleme- sine kadar pek çok alanda
kullanılan bir bilim dalıdır.

İslam
medeniyetinin bilimsel mirasını devralan Osmanlılarda da me- saha bilimi rağbet
gören bir bilim dalı olmuş ve bu bilimle ilgili bir literatür oluşturulmuştur.
Sözünü ettiğimiz literatür incelendiğinde özellikle Osmanlı klasik döneminde
yazılmış eserlerin dilinin Arapça olduğu fakat nadiren de olsa aynı dönemde Türkçe
yazılan eserlere rastlamanın mümkün olduğu görülmüştür. İşte bu çalışmada, Osmanlı
Devleti sınırlarında yazılmış mesaha bilimine yönelik ilk Türkçe eser olabileceği
söylenen Risale-i Misâha isimli eser incelenecektir. Giriş bölümünü
müteakip, iki bölümden oluşan çalışmamızın giriş kısmın- da, mesaha bilimi
kısaca tanıtılacak arkasından birinci bölüme geçilecektir. Birinci bölümde;
İslam medeniyetinde ve oradan hareketle Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde
mesaha birikimi ile ilgili genel bilgiler verilecek bu bilgilerin ardından Risale-i
Misâha’nın içeriğine geçilip içerikle ilgili açıklamaların nihayetinde yine
eserle ilgili bir değerlendirme yapılacaktır. Risale-i Misâha’nın içeriği
önce en genel hâli ile
eserin tanıtımı, arkasından da eserin bölümlerinin açıklanması yolu ile
sunulacaktır. Çalışmamızda Risale-i Misâha’nın bölümleri içerik ve
nitelik açısından ifade edilecek ve ilgili bölümde eğer varsa matematiksel anlamda
önem taşıyan problemler ile bu problemlerin çözümleri günümüz sembolizasyonuna
uyarlanmış halleri ile paylaşılacaktır. Çalışmamıza dâhil ettiğimiz
problemlerin çözümleri için eserde verilen çizimler çalışmamızda da esere bağlı
kalınarak bilgisayar ortamında çizilmiş şekilleri ile yer alacak ve ilgili
problemlerin çözümü bu çizimler üzerinden anlatılacaktır. Değerlendirme bölümünde
de Risale-i Misâha’nın Osmanlı mesaha literatüründeki yerine ilişkin bir
açıklama yapılacaktır. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Risale-i Misâha’nın,
Arap harflerinden Latin harflerine basit transliterasyonu verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mesâha, Misâha, İslam medeniyetinde mesâha, Osmanlılarda mesaha, Risale-i Misâha, Türkçe mesaha

Kaynakça

• Aydın, Cengiz (1994). “Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 10, s. 348-349.
• Baga, Elif (2012). Nizamuddin Nişâbûrî ve eş- Şemsiyye fi’l-Hisab adlı Matematik Risalesinin Tahkîk Tercüme ve Tarihi bir Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Demir, R., Unat, Y., (2002). “Ali Kuşçu”, Düşünen Siyaset, Sayı:16, Ankara: s.231-255.
• Devellioğlu, Ferit (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Ebü’l-Vefa el-Buzcanî, Kitâbu’l-Menâzili’s-Seb‘a, Süleymaniye Kütüphanesi, Numara: 2753.
• Emrî Çelebi (1560), Mecmau-l- Garâib fi’l Misâha, Berlin, Or. Oct. 3014.
• Fazlıoğlu, İhsan (2004). Uygulamalı Geometrinin Tarihine Giriş, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Fazlıoğlu, İhsan (1993) İbn el-Havvam ve Eseri el-Fevâid el-Bahâiyye f î el-Kavâid el-Hisâbiyye- Tenkitli Metin ve Tarihi Değerlendirme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İ.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Hill, Donald R. (2011). Gökyüzü ve Bilim Tarihi İslam Bilim ve Teknolojisi, Çev. Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, İstanbul: Boyut Yayınevi.
• İbrahim Kami, Meftûh, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Numara: 606.
• İhsanoğlu E., Şeşen R., İzgi C. (1999) Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, C.1, İstanbul: Yıldız Yayıncılık.
• İbnü’n-Nedîm (990/2014). Fihrist, Edt. Mehmet Yolcu, Çev. Mehmet Yolcu, Ayşe Tokay, İstanbul: Çıra Yayınları.
• Kadızâde-i Rûmî, Risale fi’l-Misâha, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, Numara: 2023/2, vr. 35a, 43a.
• Özkan, Hatice Kübra (2019). Selâhaddin Musa ve “Al-Risâlat Al-Salâhiyye Fi-Kava-id al-Hisabiyye Adlı Matematik Eserinin Tahkîk Tercüme ve Değerlendirilmesi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Sulatn Mehmed Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Risale-i Misâha, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, Numara: 2740.
• Selahaddin Musa ( Kataloglarda Kadızâde-i Rûmî), er-Risaletü’s- Sâlahiyye fi’l-Kavâ‘id el-Hisâbiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, Numara: 1992, vr. 46a-53a.
• Schirmer, C. (2012). “Mesaha”, MEB İslam Ansiklopedisi, c.VII, s.788-792.
• Sesiano J. (1996), “Le Kitab al- Misâha d’Abu Kamil” Centaurus 38 (1996-1), s. 21, (Erişim tarihi: 20. 10. 2019), <https://doi. org/10.1111/j.1600-0498.1996.tb00604.x>.