The Location Of Mathematics In The Works Of Classification Of Sciences In Islamic World

Yıl 2019, , 23 - 44, 24.12.2019

Safiye Yılmaz Erten

https://doi.org/10.32704/erdem.656900

Öz

ABSTRACT

The classification of the sciences is an issue which has
been dealt by many thinkers starting from ancient times. The first systematic
classi- fication is the classification of Aristotle (384-322 BC) and has influ-
enced the subsequent classification of sciences. The works of the clas-
sification of the sciences in the Islamic world have begun to be written in
order to reveal the relationship between the philosophical sciences which have
been transferred to Arabic by translation recently and the religious sciences.
There are two different approaches which philoso- phers and religious scholars
adopt for the classification of science in Islamic thought. According to the
first approach; true knowledge is philosophical knowledge and religious
knowledge is a branch of op- erative philosophy. According to the second
approach; revelation is the highest truth, and philosophical sciences are
common knowledge reached by the human mind. In this article, unlike the
literature, the position of mathematics in the works of classification of the
sciences written in the Islamic world has been examined. In the study, selec-
tion of sampling has been made among the works of science classi- fication in
the Islamic world, taking into consideration the power of representation and influence.
Fârâbî and İbn Sînâ have been chosen to represent the philosophers; Harism and
Ibn Khaldun have been cho- sen to represent the scholars. Taşköprîzâde has also
been included in the study since he made a successful synthesis of the two
classification traditions, although he originally belongs to the classification
tradition of scholars. It has been contented with giving brief information
about the other works of classification of science. In the Islamic world; It is
seen that the sciences such as logic, philosophy, mysticism and history are
counted among the sciences in some classifications and not count- ed in others.
However, in all the classifications made by both philos- ophers and religious
scholars, mathematics has been included in the category of sciences. Since
ancient times, it has been seen that there is a consensus that mathematics is a
science. The position of mathemat- ics is generally under the headings of
philosophical sciences, wisdom sciences, theoretical sciences. It has been seen
that only some of the practical subjects of mathematics have been included in
operational sciences. The branches of mathematics have been generally
classified as arithmetic, geometry, astronomy and music, as in the ancient
Greek classification tradition. The category of being has been effective in the
ranking of mathematics among sciences. Such a ranking is not related to the
degree of significance of the sciences but related to the rela- tionship of the
sciences to the substance. Accordingly, mathematics is in the middle science
category because it can be abstracted from the matter in the mind, but it
cannot be abstracted from the matter in the outside world. No significant
difference has been seen in the way philosophers and religious scholars handled
mathematics as a science. Both philosophers and scholars have seen mathematics
as useful and necessary.

Anahtar Kelimeler

Islamic civilization, classification of science, philosophers, religious scholars, mathematics

İslam Dünyasında İlimlerin Tasnifi Eserlerinde Matematiğin Konumu

Öz

Bilimlerin sınıflandırılması, antik çağlardan başlayarak
birçok düşünür tarafından ele alınmış bir konudur. İlk sistematik sınıflandırma
Aristoteles (MÖ 384-322)’in sınıflandırmasıdır ve kendinden sonraki ilimlerin
tasnifi eserlerini etkilemiştir. İslam dünyasında ilimlerin tasnifi eserleri,
çeviri yoluyla Arapçaya yeni aktarılan felsefî ilimlerin, dinî ilimlerle
ilişkisini ortaya koymak amacıyla kaleme alınmaya başlamıştır. İslam
düşüncesinde ilim tasnifi için filozofların ve din âlimlerinin benimsediği iki
farklı yaklaşım vardır. İlk yaklaşıma göre; gerçek bilgi felsefî bilgidir ve
dinî bilgiler amelî felsefenin dalıdır. İkinci yaklaşıma göre; vahiy en üst
hakikattir, felsefi ilimler ise insan aklıyla ulaşılan ortak bilgilerdir. Bu
makalede literatürden farklı olarak, İslam dünyasında kaleme alınmış ilimlerin
tasnifi eserlerinde matematiğin konumu incelenmiştir. Çalışmada, İslam
dünyasındaki ilim tasnifi eserleri arasından, temsil ve etki gücü göz önünde
bulundurularak örneklem seçilmesi yoluna gidilmiştir. Filozofları temsilen
Fârâbî ve İbn Sînâ; âlimleri temsilen ise Harizmî ve İbn Haldun seçilmiştir.
Taşköprîzâde de aslında âlimlerin tasnif geleneğine mensup olmakla birlikte iki
tasnif geleneğinin başarılı bir sentezini yapmış olduğundan çalışmaya dâhil
edilmiştir. Diğer ilimlerin tasnifi eserleri hakkında kısa bilgi vermekle
yetinilmiştir. İslam dünyasında; mantık, felsefe, tasavvuf, tarih gibi
ilimlerin, bazı tasniflerde ilimler arasında sayılıp, bazılarında sayılmadığı
görülmektedir. Ancak hem filozofların hem de din âlimlerinin yaptıkları tüm
tasniflerde, matematik, ilimler kategorisi içerisinde yer almıştır. Antik
çağlardan beri matematiğin bir ilim olduğu konusunda fikir birliği olduğu
görülmektedir. Matematiğin konumu genel olarak felsefî ilimler, hikmet
ilimleri, nazarî (teorik) ilimler başlıkları altındadır. Yalnızca matematiğin
uygulamaya yönelik bazı konularının, amelî (uygulamalı) ilimlere dâhil edildiği
görülmüştür. Matematiğin dalları genellikle, Antik Yunan sınıflama
geleneğindeki gibi aritmetik, geometri, astronomi, müzik şeklinde
sınıflandırılmıştır. Matematiğin ilimler arasındaki sıralamasında varlık
kategorisi etkili olmuştur. Böyle bir sıralama, ilimlerin önem derecesi ile
ilgili değildir, ilimlerin maddeyle ilişkilerinden kaynaklıdır. Buna göre,
zihinde maddeden soyutlanabilir ama dış dünyada soyutlanamaz olmasından dolayı
matematik orta ilim kategorisindedir. Filozofların ve din âlimlerinin ilim
olarak matematiği ele alış biçimlerinde önemli bir farklılık görülmemiştir.
Filozoflar ve âlimler ortak olarak matematiği, faydalı ve gerekli olarak
görmüşlerdir. 

Anahtar Kelimeler

İslam medeniyeti, ilim tasnifi, filozoflar, din âlimleri, matematik

Kaynakça

• Akkanat, Hasan (2008). “İbn Sina’nın Aklî Bilimlerin Bölümleri Adlı Risalesinin Çeviri ve İncelemesi”, Dini Araştırmalar 11, No. 31: 195-234.
• Akpınar, Hüseyin (2005). “İlimler Tasnifinde Mûsikînin Yeri”, İSTEM, No. 5: 191-201.
• Akyol, Aygün (2011). “İbn Haldun’un İlim Anlayışında Felsefe ve Tarih Tasavvuru”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10, No. 20: 29-59.
• Arıcı, Mustakim. (2016) “İlimler Tasnifi Literatüründe Ahlâk İlmi”, Mukaddime 7, No. 1: 1-29.
• Başkan, Ömer (2012). “Taşköprîzâde’nin Miftâhu’s-Sa’âde’si Bağlamında Osmanlı İlimler Tasnifi Geleneğinde Tefsir Tarihi Algısı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11, No. 21: 135-161.
• Çaldak, Süleyman (2005). “Taşköprülüzâde’nin Mevzû’âtu’l Ulûm’undaki İlimler Tasnîfi Üzerine”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15, No. 2: 115-146.
• Çelik, Muhammed İkbal (2011). Marifetname’de Tabiat İlimleri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Çetinkaya, Yalçın (2014). “Fârâbî’nin “İlimler Sayımı” ve Mûsikî”, Medeniyet Düşünürü Fârâbî Uluslararası Sempozyumu, Eskişehir.
• Çınar, Selime (2014). Farabi’den Taşköprizade’ye: İslam Medeniyetinde İlimler Tasnifinin Gelişimi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi .
• Çıtır, İlhami (2007). Fârâbî Ve İbn Sînâ’da İlimler Sınıflandırması, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Duman, Ali (2004). “Taşköprüzâde Ahmed Efendi ve Mevzu’âtu’l-’Ulûm’da Yer Alan Usul Ve Fıkıh İle İlgili İlimler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, No. 5: 47-64.
• Elçibey, Ebulfez, ve Muhammet Kemaloğlu (2014). “X.-XVII. Yüzyıllarda Yakın ve Orta Doğu’da Bilimlerin Tasnifi Tarihi”, Pamukkale University Journal Of Social Sciences Institute/Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 19: 75-90.
• Fârâbî (1990). İhsa’ül-Ulum (İlimlerin Sayımı), Çeviren Ahmet Ateş, İstanbul: Meb Yayınları.
• Gökbulut, Süleyman (2007). “İlim Tasnîflerinde Tasavvufun Yeri”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8, No. 19: 245-264.
• Harizmî (2019). İlimlerin Anahtarları (Mefâtîhu’l-Ulûm Mefâtîhu’l-Ulûm), Çeviren Aygün Akyol ve İclâl Arslan, Ankara: Elis Yayınları.
• İbn Haldun (1996). Mukaddime, Çeviren Zakir Kadiri Ugan, II Cilt. İstanbul: Meb Yayınları.
• Koç, Yahya (2019). “Taşköprülü-Zâde Ahmed Efendi’nin Miftâhü’s- Sa’âde’sinde Tarih İlminin Yeri”, History Studies (13094688) 11, No. 1: 203-223.
• Meçin, Mahmut (2014). “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16, No. 1: 427-458.
• Molla, Kemal Faruk (2005). “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Divan: Disiplinler arası Çalışmalar Dergisi, No. 18: 245-273.
• Peker, Hidayet (2009). “İbn Hazm’ın İlimler Tasnifi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18, No. 1: 319-329.
• Şimşek, Murat (2019). “Kâtip Çelebi’de Fıkhın İlimler Tasnifindeki Yeri ve Matematik ve Astronomi Bilmeyen Fakihin Eleştirisi”, Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, No. 8: 13-36.
• Şulul, Cevher (2002). “İslam Felsefesinde İlimlerin Sınıflandırılması Geleneği”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, No. 6: 83-93.
• Taşköprîzâde Ahmed Efendi (1895). Mevzûâtu’l-Ulûm, Çeviren Kemaleddin Mehmet Efendi, İstanbul: Dersaadet: İkdam Matbaası.
• Treiger, Alexander (2011). “Al-Ghaza-li-’s Classifications Of The Sciences And Descriptions Of The Highest Theoretical Science”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16, No. 30: 1-32.
• Turgut, Ali Kürşat (2019). “Ebû Hayyân Tevhîdî’nin İlimler Tasviri: Risâle Fi’l-Ulûm”, Diyanet İlmi Dergi 55, No. 2: 525-551.
• Türker, Ömer (2011). “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 3, No. 22: 533-556.
• Uyanık, Mevlüt, ve Aygün Akyol (2015). “Farabi’nin Medeniyet Tasavvuru ve Kurucu Metni Olarak-İhsâu’l-Ulum-Adlı Eserinin Tahlili”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 15, No. 1: 33-66.
• Yıldırım, Ali (2018). “İshâk Bin Hasan Tokadî’nin İlimler Tasnifi ve Mantık İlmine Dair Görüşleri”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 2, No. 2: 163-178.
• Yıldırım, Ömer Ali (2017). “Ebü’l-Berekât El-Bağdâdî’nin Bilgi Anlayışı Ve İlimleri Tasnifi”, International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic 12, No. 20: 337-356.