Türk Halk Müslümanlığında Miraç Algısı

Yıl 2021, , 89 - 110, 21.06.2021

Mehmet Naci Önal

https://doi.org/10.32704/erdem.948901

Öz

Türklerin İslamiyet öncesi döneme ait inançları ile İslamiyet sonrası
inançlarının harmanlanmasından oluşan halk Müslümanlığından söz
edilmektedir. Halk Müslümanlığının sosyal tarihi bütün milletlerde
benzer şekilde olagelir. Miraç ise, İslam dünyasının kutsal gecelerinden
biri olarak kabul edilir. Miraç Kur’an’da ana hatlarıyla verilir. Tefsir,
hadis ve siyerlerin yanı sıra edebiyata ve sanata yansıyan miraçla ilgili
çok zengin bir külliyat mevcuttur. Miracı sadece bir rüyaya bağlayan
ilahiyatçılar olduğu gibi, Peygamberin bedenen ve kısa bir zaman
içinde olağanüstü bir mucize gerçekleştirdiği yönünde farklı kabulleri
olan bilim insanları vardır. Burada farklı görüşler bir yana bırakılmış,
Türklerin miraç içine dâhil ettikleri olağanüstülükler ele alınmıştır.
Miraç gibi muhteşem bir olay Türk Müslümanlığını derinden
etkilemiştir. Eski inançlar, miraç aşamaları içine yerleştirilir. Mevlâna,
Hacı Bektaş-ı Veli ve Hz. Ali gibi dini; Satuk Buğra Han gibi
devletli şahsiyetler aracı kişiler olur. Bu isimlerin kültür tarihindeki
saygın yerleri, miraç anlatılarına da taşınır. Bu aracı kişiler hakkında
anlatılanlar çoğu zaman sorgulanmaz. İslam inancı içinde varmış gibi
kabul edilir.
Hz. Muhammed miraç yolunda cenneti, cehennemi görür, yedi
kat gök çıkar ve her bir gök katında bir peygamberle görüşür. En
sonunda Allah’la olan buluşmaları anlatılır. Bu çıkış aşamalarının
içinde hiçbir dini kaynakta yer almayan görüşmelerin yapıldığına
şahit olunur. Bunlar arasında sırayla Mevlâna, Satuk Buğra Han, Hacı
Bektaş-ı Veli’nin “Besmele Şerhi,” adlı eseri ve Alevi kültüründeki
“Kırklar Cemi”nin kutsal öyküsü sayılabilir. Biri mutasavvıf, biri hükümdar, biri Hz. Ali olmak üzere miraçta Peygamberin gördüğü
şahsiyetlerdir. “Besmele Şerhi”nde Hacı Bektaş-ı Veli, Peygamber ile
yaratan arasındaki buluşmaların ve konuşmaların ayrıntılarını verir. Bu
görüşmeler dini olmanın yanında mitolojik kökenlerle içi içe girmiştir.
Ruhu dünyaya inmeden önce miraçta, Peygamber Ebubekir
soyundan bir gelecek olan Mevlâna’yı görür. Onun dış görünüşü ve
adı ayrıntıları ile anlatılır. Dokuzuncu gök katı İslam öncesi inançları
ile örtüşür. Satuk Buğra Han, atlı ve savaşçı görünümüyle miraçta boy
gösterir. 330 yıl sonra dünyaya gelecek olan ruhun Türkistan diyarına
İslamiyet’in yayılacağı anlamına gelir. Türklerin İslam’a yönelmelerinde
ve geçişlerinde efsanevî tarihin önemli bir yeri bulunur.
Hacı Bektaş-ı Veli’nin pedagojik bir tavırla anlattığı eserinde,
Peygamberin ağzından farklı renkte çıkan üç kuştan söz edilir. Kuşlar
Peygamberin ağzından sırayla çıkar, büyür, denize dalar, su sıçratır;
damlalarındaki nurlardan melekler yaratılır. Besmelenin önemi
anlatılırken bir yandan da halkın anlayacağı örnek ama mitik evrenden
yararlanılır. Kırklar Cemi Alevi kültürünün en önemli ayin-i cem
öyküsüdür. Miraçta Peygamber bir aslan görür. Bu aslana yol vermesi
için fırlattığı yüzüğü, kırklar ceminde Ali’nin parmağındadır. Sünni
kültürdeki gibi, Alevi kültürünün efsanevî tarihi mitik unsurlarla
bezenir.

Anahtar Kelimeler

Miraç, Halk Müslümanlığı, Mevlâna, Satuk Buğra, Besmele Şerhi, Kırklar Meclisi

The Perception of Miraj in the Turkish Folk Muslim

Öz

It is mentioned about the folk Islam, which consists of mixing the beliefs of the Islam with the beliefs of before Islam. The social history of popular Islam is similar in all nations. Miraj is considered as one of the holy nights of the Islamic world. Ascension is given in the main lines in Qur’an. In addition to commentary, hadiths and prophetic biography, there is a rich collection of reflected in literature and art. Just as there are theologians who have linked the miraj to just one dream, there are scientists with different acknowledgments that the prophet performed an extraordinary miracle physically and in a short time. We will leave these different opinions aside. In this article, the extraordinary things that the Turks included in the miraj were discussed.

A magnificent event such as miraç deeply affected Turkish Islam. Ancient beliefs are placed within the ascension stages. Clergymen like Mevlâna, Hacı Bektaş-ı Veli ve Hz. Ali and satatesmen like Satuk Buğra Han become intermediary persons. The respected places of these names in the history of culture are also carried to the ascetic narratives. What is told about these intermediaries is often not questioned. It is considered to be within the belief of Islam.

Hz. Muhammad sees heaven and hell on the path of miraj, emerges seven skies, and talks to a prophet on each celestial floor. Finally, their meeting with God is told. It is witnessed that interviews, which are not included in any religious sources, are held within these exit stages. Among them are Mevlâna, Satuk Buğra Han, Hacı Bektaş-ı Veli’s work titled “The Basmala Commentary,” and the sacred story of the forties meeting in Alevi culture. One is sufis, one is ruler, one is Hz. Ali, including Ali, are the figures that the Prophet saw. In “Basmala Commentary”, Hacı Bektaş-ı Veli details the meetings and talks between the prophet and the creator. These interviews are intertwined with mythological origins in addition to being religious.

Before the soul descent to the world Prophet sees Rumi who the future descendant of Abu Bakr in the ascension. His appearance is explained in detail. The ninth sky floor overlaps with pre-Islamic beliefs. Satuk Buğra Han appears in the ascension with his horseman and warrior appearance. The spirit, who will be born 330 years later, will spread Islam to the land of Turkestan. The legendary history has an important place in the orientation and transition of the Turk to Islam.

It is mentioaned about three birds that came out of the prophet’s mouth with differrent colors in the work that Hacı Bektaş-ı Veli narrates with a pedagogical manner. Birds take turns out of the Prophet’s mouth, grow, dive into the sea, splash water; Angels are created from the light in their drops. While explaining the importance of the Basmalah, the sample universe that the public can understand is used. Kırklar Cemi is the most important ritual story of Alevi culture. The Prophet sees a lion in Miraç. As in Sunni culture, the legendary history of Alevi culture is embellished with mythical elements.

Anahtar Kelimeler

Miraj, Folk Islam, Mevlâna, Satuk Buğra, Basmala Commentary, forties meeting

Kaynakça

• Ahmet Eflȃkî, Ȃriflerin Menkıbeleri (Menakıb al- Ȃrifin) I, (çev. Tahsin Yazıcı), İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Akalın, L. Sami (1993). Türk Folklorunda Kuşlar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ardâvîrâf, (2011). Ardâvîrâfnâme (Cennet, Araf ve Cehennem), (çev. Nimet Yıldırım), Ankara: Pinhan Yayınları.
• Arslan, Mehmet (2019), Manzum Mi’râc-nâme ve Mi’râciyyeler, Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yay. 2 Cilt.
• Artun, Erman (2014). Ansiklopedik Halkbilim / Halk Edebiyatı Sözlüğü Tanımlar-Motifler-kavramlar, Adana: Karahan Yayınları.
• Aytekin, Sefer (1958). Buyruk, Ankara: Emek Basım Yayınevi.
• Azimli, Mehmet (2009), “İsra ve Miraç Olayları Üzerine Bazı Mülahazalar,” Bilimname, XVI, s. 43-58.
• Banarlı, Nihad Sâmi (1987). Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar, İstanbul: MEB Yayınları.
• Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi Kartal Dişi, Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler, İyeler, Demonoloji 2, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Bayat, Fuzuli, (2019). Türk Şaman Metinleri Efsaneler ve Memoratlar, 3. bs., İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çetin, İsmet (1997), Türk Edebiyatında Hz. Ali Cenknȃmeleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Deniz, A. Çağlar (2019), “Mucizelerin İkonografisi: Miraç ve Miraçnameler,” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S.19, s.225-283.
• Demir, Necati ve Mehmet Dursun Erdem, (2007). Hazret-i Ali Destanı, Ankara: Destan Yayınları, 2 cilt.
• Demir, Necati (2017). Satuk Buğra Han Destanı, 3. bs., İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Eliade, Mircea (1992). İmgeler ve Simgeler, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara: Gece Yayınları.
• Gökbel, Ahmet (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Ankara: AKM Yayınları.
• Hünkâr Hacı Bektâş-ı Velî (2007). Besmele Şerhi (Şerh-i Besmele), (hzl. Hamide Duran), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İmâm-ı Gazâlî (1993). Kur’ân-ı Kerîmde Kıyamet ve Âhiret, 11. bs., (çev. Ömer Beğ), İstanbul: Hakikat Yayınları.
• İmam-ı Gazâlî (tarihsiz). Allah Nizamında Kalplerin Keşfi (çev. Atilla Cengizoğlu), İstanbul: Merve Yayınları.
• İnan, Abdulkadir (1995). Tarihte ve Günümüzde Şamanizm Materyeller ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, Abdulkadir (1998). “Beltir Türklerinde Göktanrıya Kurban Töreni,” Makaleler ve İncelemler, 2. bs., Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara, s.215-221.
• İsen, Mustafa (1990). Latîfî Tezkiresi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Karakurt, Deniz (2011). Açıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Sözlüğü, e-kitap.
• Köprülü, M. Fuad (2005). Türk Tarih-i Dinîsi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Muslihiddin Vahyî (2001). Mi’raç’ül-Beyân Miracın Tasavvufi Boyutu, (hzl. Mustafa Tatçı-Cemâl Kurnaz), Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Namlı, Tuncer (2015), “Dil ve Vahiy Tarihine Işık Tutan Çarpıcı Sȗre Başlıkları: Mukattaa Harfleri,” Eskiyeni, Sayı: 30/Bahar, s.85-131.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1983). Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi Kaynaklar ve Açıklamaları ile Destanlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Cilt.
• Önal, Mehmet Naci (2003). Muğla Efsaneleri (Araştırma-İnceleme), Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• Önal, Mehmet Naci (2013). “Muğla’da Alevi-Tahtacı Kültürü,” Turkish Studies, S. 8/9, s. 343-366.
• Pritsak, Omelyan (1993). “Karahanlılar,” İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB Yayınları, 6. Cilt, s. 251-273.
• Radloff, W. (1986). Sibirya’dan Seçmeler, (çev. Ahmet Temir), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Roux, Jean Poul (2011). Eski Türk Mitolojisi, (çev. Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Turan, Osman (1990). Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınları.
• Turan, Osman (1993). “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih,” Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, s.147-187.
• Ünlüsoy, Kamile (2014). “Şiî Kültüründeki Mucizeler Üzerine Bir Değerlendirme: Abbas Azîzî’nin “320 Dasıtan Az Mu ‘Jizat ve Kerâmât-ı İmam Ali (A.S.) Eseri Örneğinde,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi S.35, s.358-382.
• Yavuz, Salih Sabri (2005). “Mirâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 30. Cilt, s.132-135.
• Yazır, Elmalı’lı Muhammed Hamdi (tarihsiz). Hak Dini Kur’an Dili, Eser Neşriyat, 5. Cilt, s. 3141-3145.