Gülistan Tercümesinde İkili Kullanımlar ve Bu Kullanımların Bugünkü Oğuz ve Kıpçak Lehçelerindeki Görünümü

Yıl 2018, Sayı: 75, 121 - 148, 29.12.2018

Okan Celal Güngör

https://doi.org/10.32704/erdem.496747

Öz

Kıpçak Türkçesinin tek
edebi eseri durumunda olan Gülistan Tercümesi, İranlı şair Sadi’nin eserinin Seyf-i Sarâyî tarafından 1
Eylül 1391 Cuma günü tamamlanmış serbest çevirisidir. Yazıda, Gülistan
Tercümesi’nin ses ve şekil bilgisi özelliklerinde karşımıza çıkan ikili
kullanımlar işlenmiştir. İkili kullanımların ses
bilgisinde; düzlük-yuvarlaklık uyumunda, /ė/ ~/ e/ seslerinin
kullanımında, ünlü değişmelerinde (/-a-/
~ /-ı-/, /-e/ ~ /-ö-/, /-ü-/ ~ /-e-/, /ü-/ ~ /i-/) ünlü kaynaşmasında(ni üçün ~
niçin), ünsüz uyumunda, ünsüz değişmelerinde (/b-/ ~ /m-/, /-k-/ ~ /-g-/, /-n/
~ /-ñ/, /-n/ ~ /-y/, /t-/ ~ /d-/, /-z-/ ~ /-s-/), benzeşmede (-ln- ~ -ll-), ikizleşmede
(iki ~ ikki, iti ~ itti), göçüşmede (kibi/kibin ~ bigi/bigin) ünsüz
düşmelerinde (/-g/ ~ /-ø/, /-l-/ ~ /-ø-/, /-n-/ ~ /-ø-/, /-r-/ ~ /-ø-/,  /-y/ ~ /-ø/) 
ve -AgU ses grubunda (-AgU ~ -Av), şekil bilgisinde; birinci
kişi zamirinin tamlayan ekiyle çekiminde (biziñ ~ bizim), iyelik ekli
kelimelerin üzerine gelen belirtme durumu ekinde (+n ~ +nI), ayrılma durumu
ekinde (+DIn ~ + DAn), gelecek zaman ekinde (-GAy ~ -GA ~ -IsAr), şart kipinin
teklik II. şahsında (-sAñAn ~ -sAñ), emir kipinin teklik II. şahsında (-gIl ~
-ø), emir kipinin çokluk II. şahsında (-Uñ ~ -ñIz/-ñUz), zarf fiil eklerinde
(-(I)p, -(U)p,-(U)bAn), yeterlilik fiilinde (al- ~ bil-) ortaya çıktığı
görülmüştür.

ABSTRACT

Binary Uses in Photics and Morphology Gülistan Translation

The only literary work of Kipchak Turkish, Gulistan
Translation, is the complete free translation of the work of the Iranian poet
Sadi by Seyfii Sarâyî on Friday, September 1, 1391. In the article, the binary
uses of the phonetic and morphological features of the Gulistan Translation
were studied. In phonetic information of binary uses; it is seen that it occurs
in flatness-roundness harmony, in use of /ė/ ~/ e/, in vowel changes (/-a-/ ~
/-ı-/, /-e/ ~ /-ö-/, /-ü-/ ~ /-e-/, /ü-/ ~ /i-/) in apophony(ni üçün ~ niçin), in consonant harmony, in consonant mutations (/b-/
~ /m-/, /-k-/ ~ /-g-/, /-n/ ~ /-ñ/, /-n/ ~ /-y/, /t-/ ~ /d-/, /-z-/ ~ /-s-/),
in assimilation (-ln- ~ -ll-), in gemination (iki ~ ikki, iti ~ itti), in
metathesis (kibi/kibin ~ bigi/bigin), in consonant deletion (/-g/ ~ /-ø/, /-l-/
~ /-ø-/, /-n-/ ~ /-ø-/, /-r-/ ~ /-ø-/, 
/-y/ ~ /-ø/) and in -AgU sound group (-AgU ~ -Av), in
morphology; in conjugation of first person pronoun with genitive affix (biziñ ~
bizim), in accusative case affix on possessive affixed words (+n ~ +nI),
separation status affix (+DIn ~ + DAn), in future tense affix (-GAy ~ -GA ~
-IsAr), in second person singular of conditional mode (-sAñAn ~ -sAñ), in
second person singular of imperative mode (-gIl ~ -ø), in second person plural
of imperative mode (-Uñ ~ -ñIz/-ñUz), in verbal adverb affix (-(I)p, -(U)p, -(U)bAn), in adequacy verb (al- ~ bil-).

Anahtar Kelimeler

Memluk Kıpçak Türkçesi, Gülistan Tercümesi, ikili kullanımlar, ses ve şekil bilgisi

Kaynakça

• Akdoğan, Yaşar (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük C.I-II, İstanbul: Beşir Yayınevi.
• Argunşah, Mustafa ve Gülden Sağol Yüksekkaya, Özcan Tabaklar (2011). Karahanlıca-Harezmce-Kıpçakça Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, Besim (2006). Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi I-IV, Ankara: TDK Yayınları.
• Baskakov, N. A.(1958). Karakalpaksko-Russkiy Slovar’, Moskva.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar, Moskva.
• Zajaczkowski, S. M. Szapsal (1989). Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’, Moskva.
• Bayniyazov, Ayabekve Janar Bayniyazova (2007). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü, Ed. Kenan Koç, Almatı.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Choi, Han-Woo (1992). Oğuz Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Fonolojisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çulha, Tülay (2002). Karaylar ve Karayca, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çürük, M. Selcen (2011). Mu’înü’l- Mürîd’de Oğuz Türkçesi Unsurları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), C. 1,405-419.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2006). Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2007). Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (2009). “Kazakçaya Ait İlk Fonetik İzler”, Dil Araştırmaları, 4, 9-15.
• Eker, Süer (1998). Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdem Uçar, Filiz Meltem (2016). “Nehcü’l-Ferâdis’te İkili Kullanımlar”, International Journal of Languages' Education and Teaching, 4(2),74-101.
• Ganiyev, Fuat ve Rifkat Ahmet’yanov, Halil Açıkgöz (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük, Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
• Gaydarci, G.A. ve E.K. Koltsa, L.A. Pokrovskaya (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Ed. N. A. Baskakov, Çev. İsmail Kaynak ve A. Mecit Doğru, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güllüdağ, Nesrin (1998). Nogay Türkçesi Grameri (Nogaylar-Dil Özellikleri-Metin-Sözlük),Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gülsevin, Selma (2013). “Karay Türkçesinin Kendine Has Özellikleri ve Diğer Türk lehçeleri Arasındaki Yeri”, Karadeniz Araştırmaları, 36, 207-222.
• İnan, Abdülkadir (1953).”XIII-XV. yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak lehçeleri ve Halis Türkçe”, TDAY-Belleten, 53-71.
• Karamanlıoğlu, A. Fehmi (1989). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Köprülü, M. Fuat (1980). Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Öner, Mustafa (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, Murat (2011). Başkurt Türkçesi Söz Varlığı,Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pekacar, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rustemova, Elmaz (2014). Kıpçak Türkçesinden Kırım Tatarcasına Anlam Değişmeleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tavkul, Ufuk (2000). Karaçay Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat ve Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zuhal Ölmez, Süer Eker (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yayınları.
• Toparlı, Recep (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık (1999). El-Kavânînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, Suat (2013a). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınları.
• Ünlü, Suat (2013b). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi.
• Üşenmez, Emek (2006). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yalçın, Süleyman Kaan (2013). Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız SözlüğüC. I-II. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zeynullina, G. D. (1996). Türkçe-Başkurtça Başkurtça-Türkçe Sözlük, Bişkek: Başkurdistan Kitap Neşriyat.