Aldanmış Kevakib’in Arketipleri

Yıl 2015, Sayı: 68, 99 - 107, 01.06.2015

Vügar Sultanzade

https://doi.org/10.32704/erdem.537427

Öz

Modern hikâye türünün Türk-İslam ülkeleri edebiyatlarında ilk örneklerinden olan Aldanmış Kevakib (1857) eserinin yazarı Mirza Fethali Ahundzade, hikâyenin konusunu İskender Bey Münşi’nin Tarih-i
Âlemârâ-yi Abbasi adlı eserinde bahsedilen bir olaydan aldığını yazar.
Ancak tarihi bilgiler Münşi’nin bahsettiği hikâyedeki motifin orijinal
olmadığını, Mezopotamya ve Hitit kaynaklarına dayandığını; dolayısıyla Aldanmış Kevakib’in çok daha eski arketiplere sahip olduğunu ortaya
koymaktadır. Bunlar, gök cisimlerinin belli biçimlerinin, özellikle ay ve
güneş tutulmalarının, müneccimlerce felaket simgesi olarak görüldüğü
ve hükümdar için tehlikeli sayıldığı dönemlerde ülkenin başına geçici
olarak “şar pûhi” (hükümdar naibi, yedek hükümdar) şeklinde adlandırılan birisinin getirilerek feda edilmesi motifinin yansıtıldığı kaynaklardır.
Ahundzade’nin söz konusu kaynaklardan doğal olarak haberi olmamıştır, çünkü onun döneminde bunlar henüz bilim dünyasınca bilinmiyordu.
Aldanmış Kevakib üzerine çok sayıdaki çalışmada bu kaynaklara şimdiye
kadar dikkat çekilmemiştir. Bu araştırmada tasvir ve kıyaslama yöntemleri kullanılarak,Ahundzade’nin ele aldığı konunun Eski Çağ’daki arketipleri hakkında bilgi verilmiş, onlarla Tarih-i Âlemârâ-yi Abbasi ve
Aldanmış Kevakib arasındaki koşutluklar gösterilmiştir

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan edebiyatı, Mirza Fethali Ahundzade, Aldanmış Kevakib, İskender Bey Münşi, Tarih-i Âlemârâ-yi Abbasi, “şar pûhi”

Kaynakça

• Amanat, Abbas (2001). “The Nuqtawi Movement of Mahmud Pisikhani and his Persian Cycle of Mystical-Materialism”, Medieval Ismai’li History and Thought, Ed. Daftary Farhad, Cambridge: Cambridge University Press, s.281- 297.
• Axundzade, Mirze Feteli (2005). Eserleri, Bakı: Şerq-Qerb.
• Beek, M. A. (1966). “Der Ersatzkönig als Erzählungsmotiv in der altisraelitischen Literatur”, Supplements to Vetus Testamentum, Leiden: E. J. Brill, s.24-32.
• Bottéro, Jean (1992). Mesopotamia: Writing, Reasoning and the Gods, Chicago: The University of Chicago Press.
• Buttanrı, Müzeyyen (2006). Mirza Fethali Ahundzade’nin Tiyatro Eserleri ve ‘Aldanmış Kevakib’ İsimli Hikayesi (Metinler ve İnceleme), Eskişehir: Eser Ofset.
• Efendiyev, H. (1954). Mirze Feteli Axundov’un Nesri, Bakı: Azerneşr.
• Frankfort, Henri (1948). Kingship and the Gods: A Study of Ancient Near Eastern Religion as the Integration of Society & Nature, Chicago: The University of Chicago Press.
• Grayson, Albert Kirk (1975). Assyrian and Babylonian Chronicles, N.Y.: J.J. Augustin.
• Huber, Irene (2004). “Ersatzkönige in griechischem Gewand: Die Umformung der šar pūhi- Rituale bei Herodot, Berossos, Agathias und den Alexander-Historikern”, Von Sumer bis Homer: Festschrift für Manfred Schretter zum 60. Geburtstag, Ed. R. Rollinger, Münster: Ugarit, s.339-397.
• King, L. W. (1907). Chronicles Concerning Early Babylonian Kings, Including Records of the Early History of the Kassites and the Country of the Sea, London: Luzac and Co.
• Kümmel, Hans Martin (1967). Ersatzrituale für den hethitischen König, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• —— (1968). “Ersatzkönig und Sündenbock”, Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 80, s.289-318.
• Labat, René. (1945). “Le Sort des Substituts Royaux en Assyrie au Temps Sargonides”, Revue d’Assyriologie 40, s.123-142.
• Lambert, Wilfred G. (1957-58). “A Part of the Ritual for the Substitute King”, Archiv für Orientforschung 18, s.109-112.
• Lawson, Jack Newton (1994). The Concept of Fate in Ancient Mesopotamia of the First Millenium: Toward an Understanding of Šimtu, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Memmedzade, H. (1971). Mirze Feteli Axundov ve Şerq, Bakı: Azerneşr.
• Oppenheim, A. Leo (1977). Ancient Mesopotamia. Portrait of a Dead Civilization, Chicago: The University of Chicago Press.
• Parpola, Simo (1970). Letters from Assyrian Scholars to the Kings Esarhaddon and Ashurbanipal, Part I, Kevelaer - Neukirchen Vluyn: Verlag Butzon&Bercker.
• —— (1983). Letters from Assyrian Scholars to the Kings Esarhaddon and Ashurbanipal, Part II, Kevelaer - Neukirchen Vluyn: Verlag Butzon&Bercker.
• Qasımzade, Feyzulla (1963). M. F. Axundov’un Heyat ve Yaradıcılığı, Bakı: Azerneşr.
• Schott, Albert ve Joh. Schaumberger (1941). “Vier Briefe Mar-Ištars an Asarhaddon über Himmelserscheinungen der Jahre -670/668”, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 1-2, s.89-130.
• Soden, Wolfram von (1956). “Beiträge zum Verständnis der assyrischen Briefe über die Ersatzkönigriten”, Festschrift für Prof. Dr. Viktor Christian, Ed. K. Schubert, J. Botterweck, J. Knobloch, Wien: Norting der Wissenschaftlichen Verbände Österreichs, s.100-107.
• Tadmor, Hayim (1986). “Monarchy and the Elite in Assyria and Babylonia: The Question of Royal Accountability”, The Origins and Diversity of Axial Age Civilizations, Ed. S. N. Eisenstadt, New York: State University of New York Press, s.203-224.
• Türkman, İsgender Bey Münşi (2010). Dünyanı Bezeyen Abbasın Tarixi (Tarixe-Alemaraye-Abbasi). Çev. Şahin Fazil, Bakı: Şerq-Qerb.