Misyonerlik Kıskacında Nesturiler: Katolik, Ortodoks ve Protestan Misyonerlerin Nesturiler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Siyasi Sonuçları

Yıl 2011, Sayı: 60, 1 - 30, 01.08.2011

Mithat Aydın

Öz

Bu çalışma, Türkiye, İran ve Irak arasında yaşayan Nesturiler arasındaki
misyonerlik cereyanının 19. yüzyıldaki seyrini ele almaktadır. Bu itibarla
Nesturi toplumundaki Katolik, Ortodoks ve Protestan misyoner faaliyetlerinin başlaması, gelişmesi ve sonuçları daha ziyade arşiv belgeleri ışığında ortaya konulmaya çalışılmıştır. 11. yüzyılda Nesturiler arasında Katolik misyonerler tarafından başlatılan misyoner faaliyetlerinin 19. yüzyılın ikinci yarısında Ortodoks ve Protestan misyoner teşkilatlarının da devreye girmesiyle altın çağını yaşadığı görülmüştür. Bu çerçevede, 19. yüzyıl boyunca Nesturiler, Ortadoğu’da misyoner teşkilatlarının hedef kitlelerinden biri ve önemli bir rekabet nedeni olarak önemini muhafaza etmişlerdir. Belirtilmelidir ki, misyoner faaliyetleri, diğer Osmanlı tebaa halkları arasında olduğu gibi, Nesturiler arasında da dinî olmaktan çok, siyasî
yönüyle Osmanlı devlet adamlarının gündemini meşgul eden bir mesele
olarak öne çıkmıştır. Bu bakımdan, içeride tahripkâr ve ayrılıkçı etkileri, dışarıda Osmanlı aleyhtarı çalışmaları nedeniyle, Ermeniler arasında olduğu gibi, Nesturiler arasındaki misyoner faaliyetleri de Osmanlı yöneticileri tarafından endişeyle takip edilmiş ve kontrol altına alınmak istenmiştir.
Ancak, bu tür girişimler, zaman zaman Osmanlı devletinin misyonerlerin
tabi oldukları devletlerle diplomatik bir kriz yaşamasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nesturi Kilisesi, Cantebury Başpiskoposluğu, Lancastrian Sistem, Çölemerik, Mar Şimon, W.Henry Browne

The Nesturians in the Trap of Missionary Activities: The Catholic, Orthodox and Protestan Missionary Activities among the Nesturians, and Their Political Consequences

Öz

This study examines the missionary movements among the Nesturian
community of the Ottoman Empire in the 19th century. The study, therefore, analyzes the development and consequences of Catholic, Orthodox and Protestant missionary activities in the light of the Ottoman archival documents. Missionary activities among the Nesturians started by the Catholic missionaries in the 11th century, and reached its golden age especially in the late 19th century with the activities of Orthodox and Protestant missionary organizations. In this framework, the Nesturians became
the mass target of missionary activities in the Ottoman Middle East throughout the 19th century and they kept their importance as a competition
ground among the missionary groups throughout that century. It should
be stated that missionary activities among the Nesturians had more political aspects rather than religious, as it was the case among other ethnic and religious groups living in the Ottoman Empire. In this respect, because of the destructive and separatist effects within the empire and the
anti-Ottoman influences outside, missionary activities among the Nesturians were anxiously monitored and tried to be controlled by the Ottoman administration. Unsurprisingly from time to time, such type of endeavors caused some diplomatic crises between the Great States and the
Ottoman State.

Anahtar Kelimeler

The Nesturian Church, Cantebury Archbishop, Lancastrian System, Çölemerik, Mar Shimon, W. Henry Browne

Kaynakça

• 1-Yayımlanmamış Kaynaklar a-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BEO Sadaret Evrakı Mektubi Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM.), 489/25, 01 B. 1303, 613/14, 29 Ca. 1313.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 4. Şube Müdüriyeti (DH.EUM.4 Şb), 23/113.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1552/59, 3 S. 1306; 1575/59, 14 R. 1306.
• Dahiliye İdare (DH. İD.), 116/57, 15 Ra, 1331; 123/4, 5 M. 1329.
• Hariciye Siyasi (HR.SYS.), 2819/7.
• İrade Dahiliye (İ.DH.), 100258, 27 L. 1309.
• İ.Hus., Ves No:16, 4 Ra. 1310.
• Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı Bölümü (Y.Mtv.), 69/77, 26 Ra. 1310.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 2/13, 3 L. 1295; 37/52, 19 R. 1304; 153/36, 9 Ra. 1317.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti (Y.PRK.BŞK.), 14/15, 26 M. 1306.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH.), 8/25, 13 C. 1312.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.), 156/88.
• Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM.), 30/10, 9 Z.131; 48/69, 27 C. 1317.
• 2-Yayımlanmış Belgeler
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Rus İlişkileri (1841-1898), (2006), I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Yayın No: 78, Ankara.
• Osmanlı Belgelerinde Osmanlı-İngiliz İlişkileri (1894-1895), (2006), Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Yayın No:75, Ankara.
• Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the TwentyEight Annual Meeting, Held in the City of Newark Maine, 13-15 September 1837, Boston.
• Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the TwentyNinth Annual Meeting, Held in the City of Portland, Maine, 12-14 September 1838, Boston, 1838.
• Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the Thirtieth Annual Meeting, Held in the City of Troy, New York, 11-13 September 1839, Boston, 1839.
• Report of the American Board of Commissionars for Foreign Missions, Presented at the ThirtyFirst Annual Meeting, Held in the City of Providence, Rhode Island, 9-11 September 1840, Boston.
• Şimşir, Bilâl (1989), British Documents on Ottoman Armenians (1856-1880), c.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ______, British Documents on Otoman Armenians (1880-1890), c.II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• 3-Araştırmalar Ahmet Refik (1340), “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası (TTEM), No:82, Matbaa-i Amire, İstanbul, s. 257-276.
• Albayrak, Kadir (1997), Keldaniler ve Nasturiler, Vadi Yayınları, 1.Basım, [Baskı yeri ve yılı verilmemiştir].
• Anzerlioğlu, Yonca (2000), Nasturîler, Tamga Yayıncılık, Matbaacılık, Eğitim, Danışmanlık, Ltd. Şti., Ankara.
• Çelik, Mehmet, Süryani Tarihi (1), Birinci Baskı, Ayraç Yayınevi, Tarih Dizisi-1, Ankara 1996.
• Ercan, Yavuz (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler-Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Turhan Kitabevi Yayınları, Türk Kültürü Dizisi: Araştırmalar, İncelemeler, Ankara.
• Gates, Caleb Frank (1940), Not to Me Only, Princeton University Press, Princenton, Oxford University Press, London.
• Grabill, Joseph L. (1971), Protestant Diplomacy and the Near East- Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, Mineapolis.
• Günay, Ünver-Güngör, Harun (1997), Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ocak, Yayınları, Ankara.
• Kodaman, Bayram (1987), Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 67, Ankara.
• Mutlu, Şamil (2005), Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul.
• Nikitine, B. (1993), “Nesturiler”, İslam Ansiklopedisi, c.9, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.207-212.
• Polvan, Nurettin (1952), Türkiye’de Yabancı Öğretim, c.I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Satılmış, Selahattin, “Nesturiler ve Misyonerlik: Protestan Misyonerlerin Osmanlı Nesturileri Üzerine Faaliyetleri (1820–1914)” (XV. Türk Tarih Kongresi’ne sunulan tebliğ).
• Smith, Eli- Dwight, H.G.O. (1934), Missionary Researches in Armenia Including a Journey Through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christian of Oormiah and Salmas, George Wightman, Paternoster Row, London.
• Turan, Ömer (2002), “19. Yüzyıl Tarihinin Kaynaklarından İngiliz ve Amerikan Protestan Misyonerlik Cemiyetleri Arşivleri”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, c.III, Kısım: III, Ankara, s.1547-1564.
• White, George E. (1995), Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hâtıraları, Ter: Cem Târık Yüksel, İstanbul.