Klasik Türk Edebiyatında “Neheng” Kelimesi Üzerine

Yıl 2010, Sayı: 56, 179 - 196, 01.04.2010

Ayşe Yıldız

Öz

Klasik Türk edebiyatı metinlerinde rastlanan neheng kelimesi, yaygın
olarak kullanılan sözlüklerin ve klasik Türk şiirine yönelik şerh ve anlamlandırma çalışmalarının hemen tamamında “timsah”la karşılanmıştır. Ancak klasik edebiyatın kimi metinlerinde yer alan “neheng”,
bahr, derya hatta muhît, kulzüm, lücce ve umman gibi bir kısmı sadece okyanus anlamına gelen kelimelerle birlikte geçer.
Nehengin saç ve gözyaşı benzetilenleriyle birlikte kullanımında “timsah” olarak yorumlanması mümkün bir anlamı vardır. Fakat neheng;
av, inci, dalgıçlık, sese karşı duyarlılık, heybet, azamet, gemilerle yarış yapma, okyanusun suyunu bitirecekmişçesine içme gibi özelliklerle beraber kullanıldığında kelimenin timsah olarak yorumlanmasının
imkânsızlığı ortadadır.
Bu çalışmada, klasik Türk edebiyatı metinlerinin bağlamından hareketle, neheng kelimesinin yaygın anlamı dışındaki anlamlarının sorgulanması amaçlanmaktadır. Bunun için 14-19. yüzyıla ait divan, mesnevi
ve tezkirelerden oluşan edebî metinlerin taranması yoluyla elde edilen
çoğu manzum 122 örnekte, “neheng”in anlam katmanları, benzetme ilgisi göz önünde bulundurularak hem sözlükler hem de metinlerin bağlamından hareketle yeniden yorumlanmaya çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, neheng, okyanus, timsah, balina

On teh word “Neheng” in the Classical Turkish Literature

Öz

The word “neheng” in the Classical Turkish literature has been defined as “crocodile” in nearly all common dictionaries and in the works of
annotation and interpretation in Classical Turkish poetry. However, the
word “neheng”, in some texts of the Classical Literature, is used together
with the words of “bahr, derya” even “muhît, kulzüm, lücce and umman”,
some of which only mean “ocean.

In addition to its possible meaning of “crocodile” when used together with the words such as hair and tear, the word “neheng” is also
used together with the words such as hunt, pearl, diving, sensitivity to
sound,majesty, arrogance, ship competitions, drinking water as if one
would drink the whole water of an ocean. It is clearly impossible to interpret the word “neheng” as “crocodile” in such couplets.
The present study aims at analysing the uncommon meanings of the
word “neheng” in the light of the Classical Turkish literature texts. To this
end, 122 samples -most of them being poetic samples- were obtained
by searching the 14th -19th century literature. In this study, the sememic stratum of the word “neheng” is interpreted in the context of both
dictionaries and texts and by taking into consideration the resemblance
relationships. 

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish poem, the word neheng, ocean, crocodile, whale

Kaynakça

• [Erişim]http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Tempdosyalar/109865_refiqzekaxendan.pdf, (28.07.2008).
• [Erişim] http://www.hayvanansiklopedisi.com/Asil-Timsahlar.html (05.05.2008).
• Akkuş, Metin (1993), Nefî Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• Alıcı, Lütfi (1998), Divan-ı Nâşid, İnceleme-Tenkitli Metin, İnönü Üniversitesi SBE DT, Malatya.
• Altaylı, Seyfettin (Hemaset-Züyültü) (1994), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: MEB Yay.
• Arı, Ahmet (2003), Mevlevilikte Bir Hanedanlık Kurucusu Sakıb Dede ve Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• Arslan, Mehmet (2004), Antepli Aynî Divanı, İstanbul: Kitabevi Yay.
• Avşar, Ziya (2009), Revanî Divanı, T. C. KTB Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, [Erişim] http://ekitap.kulturturizm.gov.tr [10.07.2009]
• Ayverdi, İlhan (2005), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yay.
• Bayram, Ömer (2005), Azerbaycan Sahası Tezkireleri ve Seyyid Azim Şirvanî Tezkiresi, GÜ SBE DT, Ankara.
• Canpolat, Mustafa (1995), Ömer Bin Mezid Mecmûatü’n-nezâir, Ankara: TDK Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmed ve M. Ali Tanyeri (1990), Üsküplü İshak Çelebi Divan, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1977), Yahya Bey Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Çavuşoğlu, Mehmed (2001), Necati Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul: Kitabevi Yay.
• Dehhoda, Ali Ekber, Lugat-nâme, Şirket-i Prochest, CD, Tahran.
• Demirsoy, Ali (1992), Yaşamın Temel Kuralları, C.III, Ankara: Meteksan A.Ş. Yay.
• Devellioğlu, Ferit (1993), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Ergin, Muharrem (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Erünsal, İsmail (1983), The Life and works of Tacizade Cafer Çelebi with a critical edition of His Divan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Esir, Hasan Ali (2008), Ferhad-Nâme (Lâmiî), Giriş-Metin, T. C. KTB Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, [Erişim] http://ekitap.kulturturizm.gov.tr [8.11. 2008].
• Gülkarian (Güldiken), Kadir (1375), Moheg Türkçe-İngilizce-Farsça Sözlük, Tebriz: Nobel Yay.
• İbrahim Cûdî Efendi (2006), Lugat-ı Cûdî, Ankara: TDK Yay.
• İsen, Mustafa ve İsmail Hakkı Aksoyak (2003),Vuslatî Ali Bey, Gazâ-nâme-i Çehrîn, Ankara: AKM Yay.
• Kadıoğlu, İdris (2005), Diyarbakırlı Lebib: Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yay.
• Kalkışım, Muhsin (1994), Şeyh Galib Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• Kanar, Mehmet (2000), Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Deniz Kitabevi Yay.
• Karahan, Abdülkadir (1966), Kanunî Sultan Süleyman Çağı Şairlerinden Figanî ve Divançesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay .
• Karaköse, Saadet (1994), Nev’î-zâde Atayî Divanı, Kısmî Tahlil-Metin, İnönü Üniversitesi SBE DT, Malatya.
• Kazan, Şevkiye (2003), Üsküdarlı Sırrî Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği Divan’ı (Tenkitli Metin İnceleme) ve Şerhu Medhi’n-Nebi, GÜ SBE DT, Ankara.
• Kılıç, Filiz (1994), Meşairü’ş-şuarâ İnceleme-Tenkitli Metin, GÜ SBE DT, Ankara.
• Kurnaz, Cemal (1996),Hayalî Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul: MEB Yay.
• Küçük, Sabahattin (1994), Bâkî Divanı, Ankara: TDK Yay.
• Mehmed Salahî (1313), Kamus-ı Osmanî, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Mermer, Ahmet (1991), Mezakî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkildi Metni, Ankara: AKM Yay.
• Mermer, Ahmet (1997), Karamanlı Aynî ve Divanı, Ankara: AkçağYay.
• Olgun, İbrahim ve Cemşid Drahşan (1350), Türkçe-Farsça Sözlük, Tahran: Çaphane-i Hâce Yay.
• Öztürk, Mürsel ve Derya Örs (2000), Burhan-ı Katı, Ankara: TDK Yay.
• Redhouse, James W. (2001), Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yay.
• Salehpur, Cemşid (1370), Farsça Türkçe Genel Sözlüğü, C.2, Tebriz: Lâle Yay.
• Saraç, Yekta (2002), Emrî Divanı, İstanbul: Eren Yay.
• Sefercioğlu, M. Nejat (2001), Nev’î Divanı’nın Tahlili, Ankara: Akçağ Yay.
• Sinan, Betül (2004), Bâlî Çelebi Divanı, İnceleme-Metin, Boğaziçi Üniversitesi SBE, YLT, İstanbul.
• Steingass, F. (1975), A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beyrut: Librairie Du Liban Yay.
• Şemseddin Sami (1989), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yay.
• Şemseddinoğlu Mustafa (1313), Ahter-i Kebîr, İstanbul: Sahhafiyye-i Osmaniye Matbaası.
• Tarlan, Ali Nihat (1992), Hayalî Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• Tolasa, Harun (2001), Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yay.
• Toparlı, Recep (2000), Ahmed Vefik Paşa Lehce-i Osmanî, Ankara: TDK Yay.
• Yakınî, (Yz), Ta’bir-nâme, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Y 399.
• Yıldırım, Nimet (2008), Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay