Kemah Mengücek Gazi Kümbeti’ne İkonografik Yaklaşım

Yıl 2010, Sayı: 58, 269 - 290, 06.06.2010

Canan Parla

Öz

Günümüzde yapılan araştırmalar, evrenin oluşumunu ve yaradılışını açıklamaya yönelik düşünce ve inanç sistemlerinin, bilinen en eski zamanlardan bu yana değişerek, dönüşerek sürekliliklerini koruduklarını göstermektedir. Toplumların en zor değişen gelenekleri arasında bulunan ölüm
ritüellerinin içerdikleri kültürel devamlılıklar, dönüşümler, değişkenlik ve
kopukluklar en iyi olarak mezar mimarisinde gözlemlenmektedir.
Bu çalışmada, Orta Çağ Türk mezar mimarisinin önemli örneklerinden Kemah Mengücek Gazi Kümbeti’nde, özel olarak bani, sanatçı ya
da adına yapıldığı kişinin, genel olarak toplumun bilinç düzeyinde bulunan kozmolojik temelli inanç ve düşünce sistemlerinin mimariye nasıl biçim verdiği gösterilmeye çalışılmıştır. Kümbetin mimari içeriğinin açıklanması, bir yandan yapının tasarım özelliklerinin açıklanmasını diğer yandan sanat ve mimarlık tarihimizde iz bırakan Orta Çağ Türk
dünyasının içinde bulunduğu kültürel ortama ve bu ortamı hazırlayan
kültürel geçmişe odaklanılmasını gerektirmiştir.
Kümbetin cephe tasarımında, kareden gelişen altın kesit dikdörtgenine dayanan altın oranın kullanıldığı tespit edilmiş, yapının gövde ve
cenazelik mekânının geometrik kurgusu ile cephelerini çevreleyen şeritlerle portalinde bulunan bezemelerine, 12. yüzyıl sonu, 13. yüzyıl başında Orta Çağ İslam dünyasında geçerliliğini koruyan İslam öncesi
Türk kozmolojisinin biçim verdiği gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kemah, Mengücek Gazi, kümbet, kozmoloji, orta destek, altın oran, altıgen

The Iconographic Approach to the Mengucek Gazi Tomb in Kemah

Öz

Current studies show that systems of thinking and faith elaborating on
the creation of universe evolved and changed since the known ancient
times yet preserved its sustainability. One of the most difficultly changing traditions of societies is the ritual for dead. These changes, if any,
cultural persistence, transformations and interruptions are best observed in the tomb architecture of a society.
In this article one of the best examples of the medieval Turkish tomb
architecture, the tomb of Mengücek Gazi in Kemah is examined. The article focuses specifically on its patron, its artist, the person the tomb
was made for, and the society’s awareness of cosmological beliefs and
thinking systems which actually shaped the architecture in general. The
tomb’s architectural accounts also force us to concentrate on design features and also focus on the cultural medium of medieval Turkish world
with its past which left prominent traces throughout the history.
The features of the tomb’s facade reveal that the tomb was designed
with golden ratio based on golden rectangle, which was developed from
an initial square. The building’s main geometric body and design of the
corpse space as well as its portal decorations along with surrounding
stripes show the existence of pre-Islamic Turkish cosmological influence which was well maintained in the medieval Islamic world by the end
of 12th century and the beginning of the 13th century.

Anahtar Kelimeler

Kemah, Mengücek Gazi, tomb, cosmology, central support, golden ratio, hexagon

Kaynakça

• Ali, Kemalî (1992), Erzincan Tarihi, Coğrafi, Toplumsal, Etnografi, İdari, İhsai İnceleme Araştırma Tecrübesi, 2. Baskı, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Arık, Oluş (1967), “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu(Anatolia), XI, s.57-117.
• Bakırer, Ömür (1981), Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı I-II, Ankara: ODTÜ. Yayınları.
• Bang, J. Wilhelm, Gabain, Annemarie von (1929-1934), Türkische Turfan Texte I, Berlin: Verl der Akad der Wiss.
• Bayburtluoğlu, Zafer (1993), Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Bergil, M. Suat (1988), Doğada/Bilimde/Sanatta Altın Oran, İstanbul: Met/er Matbaası.
• Cantay, Tanju (1979-1980), “Niksar Kırk Kızlar Kümbeti”, Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X, s. 83-105.
• Cezar, Mustafa (1977), Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul: Baha Matbaası.
• Critchlow, Keith (1995), Islamic Patterns, an Analytical and Cosmological Approach, 2. Baskı, Slovenia: Thames and Hudson.
• El-Kâşgarî, Mahmûd (2007), Dîvânü Lugâti’t-Türk, Çev.:Serap Tuba Yurteser ve Seçkin
• Erdi, İstanbul:Yaylacılık Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti.
• Eliade, Mircea (1992), İmgeler Simgeler, Çev: Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: Gece Yayınları.
• Erginsoy, Ülker (1978), İslam Maden Sanatının Gelişmesi (Başlangıcından Anadolu Selçuklularının Sonuna Kadar), İstanbul:Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Esin, Emel (1972), “KÜN-AY” (Ay-Yıldız motifinin proto Türk Devirden Hakanlılara Kadar İkonografisi)”, VII. Türk Tarih Kongresi, C.I, s. 313-361.
• Esin, Emel (1985), Türk Kültür Tarihi İç Asya’daki Erken Safhalar, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Esin, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Esin, Emel (2004), Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Godard, Andre (1934), “Les monuments de Maragha”, Société des études Iraniennes et de l’art Persan, S. 9, s. 1-22.
• İbn Bibi (1941), Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev.: M. Nuri Gencosman, Ankara: Uzluk Basımevi.
• İbn Bibi (1996), El-Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçık Name) I, Çev.: Mürsel Öztürk, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Başkanlığı Basımevi.
• Karamağaralı, Beyhan (1993), “İç içe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, Ankara: Bizim Büro Basımevi, s. 249-270.
• Nasr, Seyyid Hüseyin (1985 a), Üç Müslüman Bilge, Çev.: Ali Ünal, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Nasr, Seyyid Hüseyin (1985 b), İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çev: Nazife Şişman, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Nizami (1964), Mahzen-i Esrar, Çev.: M. Nuri Gencosman, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Orkun, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dili Kurumu Yayınları. No.529
• Ögel, Bahaeddin (1993), Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), C.I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Önkal, Hakkı (1996), Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Özgüç, Tahsin (1962), “Mengücüklere Ait Bir Türbe”, Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 19-24 Ekim 1959, s. 325-327.
• Ringbom-Lars, Ivar (1963), “Die Burg Der Magier”, Beitrage Zur Kunstgeschichte Asiens, In Memoriam Ernst Diez, İstanbul: Baha Matbaası.
• Roux, Jean-Paul (1995), Türklerin Tarihi Büyük Okyanus’tan Akdeniz’e İki Bin Yıl, Çev: Galip Üstün, 4. baskı, İstanbul: Doğan Yayın Holding A.Ş.
• Sakaoğlu, Necdet (2005), Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Sayılı, Aydın (1990), “IX., X. ve XI. Asırlar ve İslâm Dünyası Uygarlığında Önemli Katkısı Olan Kalburüstü Bazı Düşünürler ve Bilim Adamları”, Kutadgu Bilig ve Fârâbî, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara 9-12 Eylül 1985, s. 11-22.
• Schimmel, Annemarie (1998), Sayıların Gizemi, Çev.: Mustafa Küpüşoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sönmez, Zeki (1989), Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar, Ankara: TTK Basımevi.
• Sümer, Faruk (1990), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Stein, Rolf A (2001), Le Monde en Petit Jardins en Miniature et Habitations dans la Pensée Religieuse d’Extréme-Orient, Paris: Flammarion.
• Şaman, Nermin (1993), “Konya Sadreddin Konevi Camii, Mihrap Süslemesi”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, Ankara: Bizim Büro Basımevi, s. 433-456.
• Tarcan, Halûk (2006), Tarihin Başladığı Ön-Türk Uygarlığı Resmi Tarihin Çöküşü, İstanbul: Töre Yayın Grubu.
• Terzioğlu, Arslan (1984), “Şimdiye Kadar Bilinmeyen Bir İbn-i Sînâ Portresi ile Yeni Bulunan Bazı belgeler ve Son Araştırmalar Işığı Altında İbn-i Sînâ’nın Türklüğü Meselesi”, İbni Sînâ Çevresinde Türk Kültürü, Uluslar arası İbni Sînâ Sempozyumu Bildirileri, 17-20 Ağustos 1983, Ankara:Başbakanlık Basımevi, s. 29-50.
• Tuncer, Orhan Cezmi (1981), “Doğu Yönünün Türk Kültüründeki Yeri ve Mezar Mimarimize Etkisi”, VIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, s. 915-919.
• Tuncer, Orhan Cezmi (1986), Anadolu Kümbetleri 1-Selçuklu Dönemi, Ankara: Güven Matbaası.
• Turan, Osman (1947), “Selçuklu Devri Vakfiyeleri I. Şemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten, XI/42, s. 197-221.
• Turan, Osman (1984), Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, 2. Baskı, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Turan, Osman (1993), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, 3. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, Osman (2006), “Ortaçağ Türkiyesi’nde Türkler ve Yerliler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I., Ankara: Desen Ofset A.Ş., s.467-471.
• Türker-Küyel, Mübahat (1990), “Kutadgu Bilig ve Fârâbî”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî,
• Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara 9-12 Eylül 1985, s. 219-230.
• Yazar, Turgay (2007), Nahcivan’da Türk Mimarisi (Başlangıcından 19. Yüzyılın Sonuna Kadar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yazar, Turgay (2001), “Alt Katı Ortasında Ayak Bulunan Türbeler Üzerine İkonografik Bir Yaklaşım”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, C. II, s. 457-460.
• Yetkin, Suut Kemal (1959), İslam Mimarisi, Ankara: Doğuş Ltd. Şti. Matbaası.
• Yusuf Has Hacib (2006), Kutadgu Bilig, Çev.: Reşid Rahmeti Arat, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.