Ani’de 2002 Yılında Ortaya Çıkarılan Yapı ve İçinde Bulunan Define

Yıl 2009, Sayı: 55, 93 - 116, 12.12.2009

Nakış Mağaralı

Öz

Bu makale bugüne kadar araştırılmamış olan Orta Çağ pazar yerlerindeki gümrük yapılarının plan ve işlevleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Diğer taraftan Ani’deki bu yapıda ele geçen işlemeli
altın parçalar farklı kültürlerin altın işçiliğini ve üslubunu tanıtmakta,
Çin’den Anadolu’ya ve Bizansa kadar olan geniş bir alanda kuyumculuk
sanatı hakkında fikir vermektedir. Makale farklı dönemlere ait parçalardan oluşan bu definenin nasıl bir araya geldiğini ve bu yapıda bulunuş
sebeplerini incelerken Moğol idaresi altındaki Ani’nin sosyo-ekonomik
durumunu, Moğolların para ve vergi politikasını, devletin idarî sistemini de ortaya çıkarmakta, tarihî kaynaklardan da edinilen bilgilere dayanarak, bu definedeki parçaların halife veya sultanın idareciye gönderdiği hediyeler olduklarını ve hükümranlık sembolü olarak yollandıklarını ileri sürmektedir.
Kars’ın 42 km doğusunda, surun yaklaşık 250 m batısında pandantifler üzerine oturan çift kubbeli bir yapı kalıntısı bulunmaktadır. 2002 yılında kazısı yapılan bu yapıdan 1.75 m aşağı inildiğinde 291 x 272 cm
ölçülerinde bir oda; bu odanın içinde ise dairesel planlı bir kalıntı ortaya çıkmıştır. Bu kısmın taban ve duvar taşları yanmış olup, bir fırın veya
ocak olduğu anlaşılmaktadır. Üste doğru kubbeleşen bu ocağın taban
taşlarından birinin altından çıkan küçük, ağzı kırık bir testi içinde ise
hepsi altından yapılmış olmak üzere iki bilezik, iki kemer tokası ve bir
tüm kemerin saklandığı görülmüştür.
Yapının tarihi ya da işlevine ait bir bilgi mevcut olmamakla birlikte,
Ani’de tarihsiz eserleri tarihlendirmek zor değildir. Bu tip yapılar tarihi belli olanlara dayanılarak inşa tarzı, taşlarının ölçüleri, malzemenin
cinsi gibi belli kriterlerle tarihlendirilebilmektedir. Bu yapının kazısı tamamlandığı zaman yanyana dört oda ve bunları bağlayan 1.5 m genişliğinde bir avlu ortaya çıkmıştır. Pazar yerlerinin hemen surun dışından başladığı göz önünde tutulursa, bu yapının satılacak eserleri damgalama işlemini yapan muhtesiplerin kullandığı resmi bir daire olduğu akla gelmektedir.
Gerek bilezikler, gerekse kemer ve kemer tokalarının her çifti birbirinden çok farklı işçilik ve bezeme anlayışlarını yansıtmakta olup, bunların bir arada bulunmasının izahı, bulundukları yapıyla ilgisi ve tarihlendirilmeleri oldukça güç bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Gerek
definenin parçaları, gerekse yapı, çeşitli üslup verileri ve benzer örnekler göz ününe alınarak tarihlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ani, kazı, define, gümrük, vergi, Moğollar

On the Building and its Treasure in Ani excavated in 2002

Öz

This article mainly brings in thus far untouched information about
the plans and functions of the customs buildings in medieval bazaars.
Concurrently the ornamented gold pieces found in this building are
showing different gold craftsmanship and styles of several cultures,
giving the idea about the jewelery art in a broad geographical area from
China to Anatolia and Byzantium is presented. Also how these pieces
of jewelry of various periods had come together and why they had been
in this building, along with socio-economic conditions of Ani under
the Mongolian rule, the money and tax policy of the Mongols and the
ruling system of the state are discussed. Depending on the information
from the historical sources, it is supposed that these jewelery were
sent to the ruler, from caliph or sultan as gift and/or as indication of
sovereignty.
The excavation of a ruin with two domes placed on pandantives at 42
km east of Kars and 250 m west of the Ani citadel, revealed a circular
piece of wall, which seems as an oven with its stones burned, in 2002.
With its convex shaped top like a dome, under one of the ground
stones of this oven, a small terracotta jar with broken mouth came out,
hiding a treasure of 2 bracelets, 2 belt buckles and a complete belt.
Although there is no attributable knowledge referring to the date
and the function of the building, it is not hard to date such buildings in
Ani. They can be dated with reference to already dated buildings, with
certain criteria like the comparison of the construction system, sizes
of the stones, types of the wall material..etc. The excavation ended up
with four rooms next to each other opening to a 1,5 m wide courtyard.
Taking into consideration that such bazaars are located right outside
the fortress during the Middle Age, this structure appears to be an
official building used by customs officials, who examine, measure and
stamp the traded goods. The bracelets and each pair of the belt buckles expose quite different
craftsmanship and decoration, thus of course, it is really hard to clarify
why they were put together, the reason of their presence and relevance
to the building, to whom they used to belong and the dating. The
building and the jewelry are tried to be dated according to their styles
and the comparisons to similar findings, while simultaneously the
function of the building, how these jewelry have been collected and
hidden are discussed.

Anahtar Kelimeler

Ani, excavation, treasure, customs, tax, the Mongolians, made of pure gold

Kaynakça

• Aksarayi (çev. MN. Gencosmanj, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1943.
• Arık, R., Kubadâbad, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan, İstanbul 2000.
• Arıtan, A., Konya Müzelerinde Bulunan Selçuklu Ciltlerinin Özellikleri, Konya 1987, (basılmamış Yüksek Lisans tezi).
• Barthold, W., “Ani Kitabesi, İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet”, Makaleler ve İncelemelerAbdülkadir İnan, TTK Basımevi, Ankara 1987.
• Barthold, W., “Ani maddesi”, M.E.B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993.
• Barthold, W., İslam Medeniyeti Tarihi, TTK, Ankara 1963.
• Basmadjian, K.J., “Les inscriptions armeniennes d’Ani, de Bagnayr et de Marmasen”, Revue de l’Orient chretien, Paris 1931.
• El-Yâ’kubî, (çev. Y. Z. Yörükân), Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler, İstanbul 2004.
• Flury, S., “Ornamental Kufic Inscriptions on Pottery”, (ed. Pope, U.A.) A Survey of Persian Art, Oxford University Press, London 1939,
• İbn-i Bibî, (çev. M. Nuri Gencosman), Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, Ankara 1941.
• İşler, B., “Ani’de Ortaçağ Dönemi Yapılarının Duvar Malzemesine Göre Değerlendirilmesi”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, 8-10 Nisan, Erciyes Üniversitesi, Kayseri 2002.
• Karamağaralı N., Ahlat Seramikleri, Ankara 1991, basılmamış Yüksek Lisans tezi.
• Köymen. M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Cilt:3, Ankara 1992.
• Orbelli, H.A., Corpus Inscriptionum Armenicarum, Vol. I (Ani), Erivan 1966.
• Rapti, I., “Manuscrits bibliques”, Le Monde de la Bible, nu.136, Paris 2001.
• Rice, D.T., Art Byzantin, Paris-Bruxelles 1959.
• Schneider, G., Pflanzlche Bauornamente der Seldschuken in Kleinasien, Wiesbaden 1989.
• Spuler, B. (çev. Cemal Köprülü), Iran Moğolları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• Thierry, J. M., Les Arts Armeniens, Paris 1987.
• Togan, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970.
• Turan, O., “Selçuk Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak”, Fuat Köprülü Armağanı, İstanbul 1953.
• Wilber, D., The Architecture of Islamic Iran, The II Khanid Period, New Jersey 1955.
• Von le Coq, Chotscho, Graz 1979.