Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Yeni Birey ve Toplum Oluşturma Düşünceleri

Yıl 2008, Sayı: 51, 137 - 170, 03.08.2008

Mustafa Gündüz

Öz

II. Meşrutiyet dönemi farklı görüş ve düşüncelerin bir arada varlıklarını
sürdürdükleri oldukça önemli bir dönemdir. Bu düşünceler Cumhuriyet inkılâplarının hazırlık safhasını oluşturmuştur. Dönemin toplumsal
ve siyasi akımları sosyolojik bir özellik gösterir. Sorunların çözümü için
farklı çözüm önerileri getiren aydınların üzerinde durdukları konuların
başında, çağa uygun bir toplumsal değişim/dönüşüm yapabilmek gelir.
Bunun içinde de yeni bir nesle ve zihniyete ihtiyaç duyulmuştur. Geleneksel düşünce kalıplarından sıyrılmak şart görülmüş ve sosyo-kültürel
bakımdan yeni bir birey tipi tasvir edilmiştir. Bu yazıda II. Meşrutiyet
aydınlarının istedikleri toplumsal değişim için yaratmayı düşündükleri
yeni birey tipi/kimliği ve toplum modeli incelenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

II. Meşrutiyet dönemi, Türkçülük, İslâmcılık, batıcılık, Türk Yurdu, İçtihad, Sebilü’r-Reşad, milliyet inşası, toplumsal değişme, yeni birey, kimlik

The Ideas of the Ottoman Intellectuals for the Formation of the New Individual and Society in the Last Periods of the Ottoman Empire

Öz

The Second Constitutional Period is an important era that different
ideas and concepts have survived together. These ideas constituted
the preparatory phase for the Republican reforms in Turkey. The characteristics of social and political ideas in this period are mostly sociological. The Intellectuals, bringing different suggestions have firstly
emphasized modern social change. To achieve this task, the need for a
new generation and a new mentality was felt. It was necessary to leave
traditional ideas and socio-culturally a new individual model has been
described. In this study a model for the new individual and society was
described as designed by the Second Constitutional Period’s Ottoman
intellectuals.

Anahtar Kelimeler

Second Constitutional Period, Ottoman intellectuals, Turkism, Islamism, Westernization, the new individual, identity

Kaynakça

• Abdullah Cevdet (1 Temmuz [1]327), “Cihân-ı İslâm’a Dâir”, İçtihad, No: 26.
• Abdullah Cevdet (1 Temmuz 1328), “Yangın Var”, İçtihad, No: 49.
• Abdullah Cevdet (11Nisan 1329), “Vur! Fakat Dinle!”, İçtihad, No: 61.
• Abdullah Cevdet (12 Eylül 1329), “Âyine-i Matbuat”, İşhâd, No: 80-3.
• Abdullah Cevdet (1312), Fizyolocia ve Hıfz-ı Sıhhat-i Dimağ ve Melekât-ı Akliye, İstanbul: Matbaa-i İçtihad.
• Abdullah Cevdet (18 Zilkade 1313), “Talim Terbiye ve Mekteblerimiz”, Meşveret, No: 10.
• Abdullah Cevdet (23 Kanun-ı Sâni 1329), “Kıvâm-ı Akvam,” İştihâd, No: 90-1.
• Abdullah Cevdet (23 Teşrin-i Evvel [1]330), “Şems’ü-l Mekâtib Mektebi”, İçtihad, No: 120.
• Abdullah Cevdet (4 Nisan 1329), “Softalığa Dair”, İçtihad, No: 60.
• Abdullah Cevdet (6 Mart 1330), “Selim Sakit[Süleyman Nazif]’e Verdiği Cevap”: İçtihad, No: 96.
• Abdullah Cevdet (21 Temmuz 1330), “Rubaiyyât-ı Hayyam”, İçtihad, No: 109.
• Abdüllatif Nevzad (11 Nisan 1329), “Biz Önce Erkeklerimizi Örtelim”, Sebilü’r-Reşad, C.10, S.241.
• Ahmed Agayef (15 Temmuz [1]327), “Terbiye-i Milliye”, İçtihad, No: 27.
• Ahmed Edib (13 Kanun-ı Evvel 1328), “Kızıma”, Türk Yurdu, C.2, S.29.
• Ahmed Naim (13 Kanun-ı Evvel, 132), “Ahlak-ı İslâmiyenin Esasları-1”, Sebilü’r-Reşad, 8, C.9, S.224.
• Akçuraoğlu Yusuf (8 Kanun-ı Sâni 1330), “Düşünülecek Meselelerimizden”, Türk Yurdu, C.4, S.75.
• Akçuraoğlu Yusuf (12 Temmuz 1328), “Cevaplarımız-Halide Edib Hanımefendi Hazretlerine”, Türk Yurdu, C.1, S.18.
• Ali Haydar “Yurt Terbiyesi”, (10 Kanun-ı Sâni 1328), Türk Yurdu, C.1, S.31.
• B.N. (13 Eylül 1333), “Gayr-i Müslim Mekteplerde Türkçe”, Türk Yurdu, C.6, S.143.
• Can Bey (17 Teşrin-i Sâni 1327), “Büyük Milli Emeller-1”, Türk Yurdu, C.1, S.1.
• Celal Nuri (1 Mayıs 1328), “Tarih-i Tedenniyât-ı Osmaniye”, İçtihad, No: 46.
• Celal Nuri (10 Temmuz 1330) “Struggle For Life: Mübâreze-i Hayat Bunun İçin İstihzârât-ı Terbiye Meselesi”, Uhuvvet-i Fikriye, No: 21/5.
• Celal Nuri (9 Kanun-ı Sâni 1329), “İstirhamnâme-i Mekşûf,” İçtihad, No: 88.
• Doktor Âkil Muhtar (9 Ağustos 1328), “Doğru Düşünmek Niçin Gayet Güçtür”, Türk Yurdu, C.1, S.20. Dr. Orhan Rıza (23 Kanun-ı Sâni), “Sebât ve Mehâsin Ef’ali Tasvirleri İle Avnü’n-Nefs”, İştihad, No: 90-1.
• Erdoğdu, Teyfur (tarihsiz), “Üst Düzey Osmanlı Bürokratının Kimlik Bunalımı”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, yayımlanmamış metin.
• Halide Edib (15 Eylül 1332), “Talim ve Terbiye”, Türk Yurdu, C.5, S.118.
• Halide Edib (6 Mart 1330), “Selim Sırrı Bey’e”, İçtihad, No: 96.
• Hanioğlu, M. Şükrü (1981), Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul.
• Hanioğlu, M. Şükrü (2005), “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavramsallaştırılmasındaki Üç Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı; Dün, Bugün, Yarın İdeolojiler-4, Ankara.
• Hanioğlu, M. Şükrü (Mayıs 1989), “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garpçılar’ı: Yeni Bir ‘Ethic’ Yaratma Fikri”, Türkiye Günlüğü, S.2.
• Hasan Sermed (10 Nisan 1330), “Adam Yetişdirmek”, İçtihad, No: 101.
• Ispartalı Hakkı (26 Temmuz 1328), “Kimin ki Dağda Bağı Var, Yüreğinde Dağı Var”, Türk Yurdu, C.1, S.19; “Kimin ki Dağda...-2”, Türk Yurdu, (29 Teşrin-i Sâni 1328), C.2, S.28; “Kimin ki Dağda...-3”, Türk Yurdu, (21 Şubat 1328), C.2, S.34.
• İbrahim Alaaddin (24 Mayıs 1333), “Terbiye-i Bediiye-6”, Türk Yurdu, C.6, S.135.
• Kâmuran Bedirhan (24 Kanun-ı Sâni 1328), “En Müdhiş, Felâket Şimdiye Kadar ve Bilhassa Şimdi Uğradığımız Felaketlerden Mütenassuh Olmamaktır”, İçtihad, No: 51.
• Kazım Nami (17 Kanun-ı Evvel 1331), “Musa Efendi Carullah’ın Terbiyeye Dair Fikirleri”, Türk Yurdu, C.4, S.90.
• Kılıçzâde Hakkı (1329), İ’tikâd-ı Bâtılaya İ’lân-ı Harb, İstanbul: Sancakçıyan Matbaası.
• Kılıçzâde Hakkı (1331), Akvem-üs-Siyer Münâsebetiyle Son Cevap: Yusuf Suad Efendi’yi Tahsisan, Softalara Tamimen, İstanbul: Matbaa-i İçtihad.
• Kılıçzâde Hakkı (21 Şubat 1328),”Pek Uyanık Bir Uyku”, İçtihad, No:55; İçtihad, (7 Mart 1328), No:57.
• Kılıçzâde Hakkı (22 Mayıs 1330), “Mesâil-i Maliye ve İktisâdiye: Darbe-i Necat”, Serbest Fikir, No: 16/4.
• Kösemihal, Nurettin Şazi (1982), Sosyoloji Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Küçükömer, İdris (1994), Düzenin Yabancılaşması, Batılaşma, İstanbul: Ant Yay.
• Levend, Agah Sırrı (1972), Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, 3. Baskı, Ankara: TDK Yay.
• M. Şemseddin (4 Teşrin-i Evvel 1328), “Tedrisat ve Terbiye-i Ahlâkiye”, Sebilü’r-Reşad, C.9, S.215.
• M. Şemseddin (4 Teşrin-i Evvel 1328), “Tedrisat ve Terbiye-i Ahlâkiye”, Sebilü’r-Reşad, C.9, S.215.
• M. Şemseddin (5 Ağustos 1328), “Ta’lim ve Terbiyede Mektebler”, Sebilü’r-Reşad, C.1-8, S.24-206.
• M. Şemseddin (5 Temmuz 1328), “Ta’lim ve Terbiye Mes’elesi”, Sebilü’r-Reşad, C.1-8, S.20-202.
• M. Şemseddin (3 Temmuz 1330), “İçtimâi İnhitâtın Sebebini Usûl-i Terbiyede Aramalıdır”, Sebilü’r-Reşad, C.12, S.305.
• M.[ustafa] Rahmi, (24 Mart 1332), “Yeni Terbiye Usûlleri Almanyalı Herman Lich ve “Yeni Mektep” Ferrier’den Tercüme”, Türk Yurdu, C.5, S.106.
• Mahmud Sadık (19 Kanun-ı Evvel 1329), “Pak bir Hüviyet, Sağlam Bir Fıtrat”, İçtihad, No: 85.
• Mardin, Şerif (Tarihsiz), “Kimlik ve Söylemlerde Katmanlar”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, yayımlanmamış metin.
• Mardin, Şerif (2005), “Operasyonel Kodlarda Süreklilik, Kırılma ve Yeniden İnşa: Dün ve Bugün Türk İslâmî İstisnacılığı”, Doğu Batı, Dün Bugün Yarın İdeolojiler-4, S.31.
• Mehmed Zeki (18 Temmuz 1330), “Vekâi’i İktisâdiye ve Mâliye”, Alem, No: 110.
• Meriç, Cemil (1977), Umrandan Uygarlığa, İstanbul: Ötüken Yay.
• Nafi Atuf (12 Şubat 1331), “Seciye”, Türk Yurdu, C.4, S.103.
• Nafi Atuf (19 Mayıs 1332), “Maarifimiz Hakkında”, Türk Yurdu, C.5, S.110.
• Prens Sabahaddin (1334), Türkiye Nasıl Kurtulabilir? Meslek-i İçtimâi ve Programı, İstanbul: Kader Matbaası.
• Rıza Tevfik, (6 Şubat 1329), “Mesâil-i Hakikiye”, İştihâd, No: 92-3.
• Said Halim Paşa (1998), Buhranlarımız, İstanbul: İz Yay.
• Samuel Smiles (23 Kânun-ı Sani 1329), “Sebat ve Mehâsin-i Ef’âl Tasvirleri İle Avn-ı Nefs: Self-Help”, İçtihad, No: 90-1.
• Sebilü’r-Reşad (24 Şubat 1328), C.1-8, S.1-183.
• Tevfik Nureddin (6 Eylül 1328), “Türk İbtidâi Mektep Kitapları”, Türk Yurdu, C.1, S.22.
• Toprak, Zafer (Kış 1984), “Osmanlı Narodnikleri: ‘Halka Doğru Gidenler’”, Toplum ve Bilim, S.24.
• Üstel, Füsun (2002), “II. Meşrutiyet ve Vatandaşın ‘İcadı’”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C.1.
• Yalman, Nur, “Kimlik Denilen Şey Elle Tutulur mu? İnsan Bilim Ne Diyor?”, İstanbul, 14-17 Haziran 2005’te, III. Kültür Araştırmaları, Kültür ve Kimlik Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, konuşmasında tutulan not.