Zübdetü’t-Tevârîh Müellifi Mustafa Sâfî’nin Bir Başka Eseri: Tercüme-i Celâl ü Cemâl

Yıl 2019, Sayı: 76, 89 - 116, 28.06.2019

Ömer Gök

https://doi.org/10.32704/erdem.572907

Öz

 Klasik
Türk edebiyatı sahasında mesnevi oldukça rağbet görmüş türler arasında yer
alır. Türk edebiyatı tarihine bakıldığında gerek telif gerek tercüme yoluyla
birçok mesnevinin kaleme alındığı görülmektedir. Türk ve Fars edebiyatlarının
etkileşimine yeni bir örnek sayılabilecek Tercüme-i Celâl ü Cemâl,
17. yüzyılın başlarında yapılmış tercüme mesneviler arasında yer almaktadır. Bu
eser, yine Mustafa Sâfî’nin bir başka mühim eseri Zübdetü’-Tevârîh’ten
öğrenildiği kadarıyla Sultan I. Ahmed’in telkini ve teklifi; Hafız Ahmed
Paşa’nın aracılığıyla Mustafa Sâfî tarafından Türkçeye kazandırılmıştır.
Mustafa Sâfî, tercümesinin “Sebeb-i Telif” kısmında, eserin Farsçasını Mevlânâ
Âsafî’ye isnat etmiştir. Buna karşın Uppsala Üniversitesi’nden temin
edilen Celâl ü Cemâl’in Farsça asıl metni incelendiğinde,
eserin Emîr Emînüddîn Nezlâbâdî adında bir müellife ait olduğu
görülmüştür. Bu eserin Şukûfe Kabbâdî tarafından İran’da yayımlanan tenkitli
metni de incelenmiş olup bu bilgi teyit edilmiştir. Araştırma ve taramalar
neticesinde, Türkiye’de üzerinde herhangi bir çalışmanın yapılmamış olduğunu
tespit edilmiş ve Tercüme-i Celâl ü Cemâl’in tam metni tarafımızca
okunmuş olup bu makalede eserin Türk edebiyatı araştırmacılarına tanıtılması
amaçlanmıştır. Alegorik bir aşk hikâyesi olan Tercüme-i Celâl ü Cemâl,
iki kahraman arasındaki vuslat yolculuğunun yanı sıra tasavufî örüntüsüyle de
dikkat çekicidir. Eserin Farsça aslında ve tercümesinde şahıs kadrosu, mekân ve
olayların akışı tamamıyla uyumludur. Bu yönüyle asıl ve tercüme eser arasında
farklılıklardan ziyade benzerliklerden söz edilebilir. Ancak mütercim Mustafa
Sâfî’nin eserin kimi kısımlarına, özellikle Sultan I. Ahmed’e methiyeler içeren
telif metinler eklediğini belirtmek gerekir. Tercüme metni asıl metinden ayıran
en belirgin özelliğin ise mensur ve manzum karışık olarak kaleme alınmış olması
gösterilebilir. Bu durumu mütercim yazma nüsha içerisinde dile getirmiş olup
mensur kısımların şahın (Sultan I. Ahmed) övgülerini, manzum kısımların Celâl
ve Cemâl kıssasını içerdiğini vurgulamıştır. Bu makalede sırasıyla mütercim
Mustafa Sâfî’nin hayatı, edebî şahsiyeti ve eserleri hakkında genel bilgiler
verilecek, ardından Tercüme-i Celâl ü Cemâl şekil ve muhteva
özellikleri yönünden ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Sâfî, Tercüme-i Celâl ü Cemâl, Emîr Emînüddîn Nezlâbâdî, Cemâl ü Celâl, mesnevi

Another work of Mustafa Sâfî, the author of Zübdetü’t-Tevârîh: Tarcama-i Jalal u Jamal

Öz

Abstract

Another work of Mustafa Sâfî, the
author of Zübdetü’t-Tevârîh: Tarcama-i
Jalal u Jamal

In the field of classical
literature, mathnawi is considered as one of the most prevalent genres. As
history of Turkish literature is reviewed, it is seen that there are many
original mathnawis and translation of mathnawis from different languages. Tarcama-i
Jalal u Jamal is one of the translations of mathnawis written in the
early 17th century and considered as an example of interaction between Turkish
and Persian literatures. It is mentioned in Zübdetü’t-Tevârîh,
another important work of Mustafa Sâfî, that Tarcama-i Jalal u Jamal was
translated to Turkish by the translator with the suggestion and proposal of
Sultan I. Ahmed and mediation of Hafız Ahmed Pasha.  It is referred
by Mustafa Sâfî in Copyrigt Notice section that Persian version of the work
belongs to Mevlânâ Âsafî. However, it is seen in an original manuscript of the
work in Persian procured from Uppsala University that the work belongs to Emîr
Emînüddîn Nezlâbâdî. It is confirmed by examining the criticized text of the
work written and published in Iran by Şukûfe Kabbâdî. As a result of
comprehensive examinations and scanning of the literature, it is found that
there isn’t any study done on the work in Turkey. It is aimed in this study to
introduce the complete text of Tarcama-i Jalal u Jamal to
researchers of Turkish literature. As an allegorical love story, Tarcama-i
Jalal u Jamal is noteworthy with its mystical pattern as well as the
convergence journey of the two characters. The characters, places and events in
the translation are fully compatible with the original text. In this respect,
it is possible to mention similarities between the original text and its translation
rather than differences. However, it should be noted that the translator
Mustafa Sâfî added praises to some parts of the work especially for Sultan I.
Ahmed. The most distinctive feature distinguishing the text from the original
text is the fact that it is written both in prose and verse. This situation is
expressed by the translator that the prose parts are written to praise Sultan
I. Ahmed, and the verse contains the story of Celâl ve Cemâl. In this article,
it will be given consecutively general information about Mustafa Sâfî's life,
literary personality and his works, and features of Tarcama-i Jalal u
Jamal will be examined in terms of form and content.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Sâfî, Tarcama-i Jalal u Jamal, Amir Amîn al-Dîn Nezlâbâdî, Jalal u Jamal, mathnawi

Kaynakça

• Atâyî, Nev’îzâde (2017). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmîleti’ş-Şakâ’ik, Haz. Suat Donuk, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, Çev. Coşkun Üçok, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Bursalı Mehmet Tahir (1975). Osmanlı Müellifleri III, İstanbul: Meral Yayınları.
• Çuhadar, İbrahim Hakkı (2003a). Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i I, Ankara: TTK Yayınları.
• Çuhadar, İbrahim Hakkı (2003b). Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i II, Ankara: TTK Yayınları.
• Devletşah (1977). Tezkire-i Devletşah, Çev.: Necati Lugal, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Gökyay, Orhan Şaik (1984). “Zübdetü’t-Tevârih”, Tarih ve Toplum 9, s.66-71. İnal, İbrahim Hakkı (1993). “Mustafa Sâfî ve Vesîletü’l-Vusul ilâ Muhabbeti’r-Resul”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE.
• Kabbâdî, Şukûfe (1382). Mesnevî-i Cemâl ü Celâl, Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Kütükoğlu, Bekir (1994). Vekayi‘nüvis-Makaleler, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Kütükoğlu, Bekir (2008). “Sâfî Mustafa Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.35, s.471-472.
• Mustafa Sâfî (1609). “Terceme-i Celâl ü Cemâl”, Yazma, Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesi, Revan Bölümü, No:1304.
• Mustafa Sâfî (t.y.). “Kitâbü’l-İsti’âb fî Ma’rifeti’l-Ashâb Tercümesi”, Yazma, Nuruosmaniye Kütüphanesi, No:723.
• Purcevadî, Nasrullah (1383). “Mesnevî-i Cemâl ü Celâl ve Serâyende-i Ân”, Nakd u Berresî 24, s.81-91.
• Sak, Vesile Albayrak (2012). “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği ve Bu Gelenekte Mantıku’t-Tayr Tercümeleri”, Turkish Studies 7/4, s.655- 669
• Sucu, Nilgün (2006). “Eski Türk Edebiyatında Tercüme Geleneği”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 19, s.125-148.
• Süreyya, Mehmed (1996). Sicill-i Osmanî IV, Haz. Nuri Bayraktar ve Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yazar, Sadık (2011). “Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği”, Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE.
• Zulfikarî, Hasan (1385). “Te’emmulî der-Mesnevî-i Cemâl ü Celâl”, Mecelle-i ‘Ulûm-i İctimâî ve İnsânî-i Dânişgâh-ı Şîrâz 23/3, s.101-116.