Antik Dönem Tıbbının Müntahab-ı Şifa’da Tezahürü

Yıl 2020, Sayı: 78, 1 - 22, 26.06.2020

Babür Mehmet Akarsu , Fuat Yöndemli Seda Akarsu

https://doi.org/10.32704/erdem.749007

Öz

Hacı Paşa ismiyle de bilinen Hekim Celâlüddin Hızır’ın yazmış olduğu Müntahab-ı Şifâ adlı eser, Anadolu'da yazılmış ilk Türkçe tıp kitapları arasında yer almaktadır. Yaptığı çalışmalar ve yazdığı kitaplarla tıp bilimine büyük katkıları olan Hacı Paşa, Müntahab-ı Şifâ’yı, Arapça yazdığı Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm isimli tıp kitabını özetleyip, Türkçe’ye çevirerek oluşturmuştur. Müntahab-ı Şifâ’nın temelini teşkil eden Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm’ın, Hacı Paşa’nın bizzat kendi el yazısıyla yazdığı nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndedir. Hacı Paşa bu eseri Aydınoğlu İsâ Bey adına Arapça olarak 14. yüzyılda kaleme almıştır. Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm temelde; teorik ve pratik tıp bilgileri, yiyecekler- içecekler ve ilaçlar, organların ve tüm vücudun hastalıkları ile tedavileri olmak üzere dört bölümden meydana gelmiştir. Hacı Paşa, Müntahab-ı Şifâ’yı takdim ederken, bu kitabı hekimin bulunmadığı bir yerde halkın da kitabı anlayıp, gerekli tedavilere kısmen de olsa başvurabilmeleri için sade bir şekilde hazırladığını belirtmiştir. Bunun için de kitapta karmaşık tıbbi anlatımlardan kaçınmıştır. Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm’ın özeti olan Müntahab-ı Şifâ adlı eser üç ana bölümden (bahs) oluşmaktadır. Birinci bölüm; tıp bilgileri ve tıbbın amacının detaylı bir şekilde anlatıldığı iki alt bölüme (teorik ve pratik kısımları) ayrılmıştır. İkinci bölümde; tedavi amaçlı kullanılacak gıdalar, şerbetler ve ilaçlar listelenmiştir. Üçüncü ve son bölümde; hastalık sebepleri, belirtileri ve bu hastalıkların tedavisinde kullanılacak ilaçların terkipleri detaylıca açıklanmıştır. Müntahab-ı Şifâ vasıtasıyla, temelinde Antik Dönem düşünürlerinin prima materialarının yer aldığı ve zamanla geliştirilerek Antik Dönem tıbbının hastalık, iyileşme ve sağlık halinin dengede olma ölçütü olan Humoral Patoloji Teorisi’nin Hacı Paşa tarafından da baz alındığı görülmektedir. Hacı Paşa, ekseriyetle kendi tıbbi uygulamalarını aktararak yazdığı Müntahab-ı Şifâ’yı oluştururken, yararlandığı Antik Dönem’in batılı ve Ortaçağ’ın doğulu seçkin hekim ve bilginlerinin isimlerini bilhassa açıklamıştır. Aristoteles, Hippokrates, Ephesoslu Rufus, Galenos, bu eserde alıntı yaptığını belirttiği Antik Dönem batı tıbbının ünlü hekimlerinden bazılarıdır. Hacı Paşa, bu hekim ve bilginlerden birtakım hastalıkların tedavi yöntemleriyle ilgili alıntılar yaptığını ve bu özel tedavi metotlarını önermeden önce hastalar üzerinde uyguladığını üstünde durarak açıklamıştır. Hacı Paşa, bu tedavi yöntemlerini aktarırken de öncelikli olarak formülünü hangi hekimden aldığını söylediği basit ve karmaşık ilaçların terkiplerini, bunların hangi hastalıkların tedavisinde ve nasıl tatbik edileceklerini detaylı olarak belirtmiştir. Bu çalışmada, Müntahâb-ı Şifâ’nın içeriğindeki teorik ve pratik bilgiler, Antik Dönem batı tıbbının bilgileriyle karşılaştırılarak dönemin tıp literatürü incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Prima Materia, Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm, Aristoteles, Hamam, Nekahet Dönemi

The Manifestation of Medicine of Ancient Period in Müntahab-ı Şifâ

Öz

The work with the name of Müntahab-ı Şifâ written by Physician Celâlüddin Hızır who is known as Hacı Paşa is regarded as one of the first Turkish medicine books written in Anatolia. Hacı Paşa who provided giant contributions to the science of medicine through his studies and the books he wrote, formed Müntahab-ı Şifâ by summarizing then translating his book called Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’lÂlâm from Arabic to Turkish. The manuscript of Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm which forms the basis of the Müntahab-ı Şifâ, is in the Topkapı Palace Museum Library and it is written by Hacı Paşa himself. Hacı Paşa wrote this work in Arabic on behalf of Aydınoğlu İsâ Bey in the 14th century. Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm is basically consists of four chapters; theoretical and practical medical knowledge, food-drinks and medicines, diseases and treatments of organs and the whole body. While presenting Müntahab-ı Şifâ, Hacı Paşa stated that he had prepared this book for a place where the physician was not available, so that the public also could understand the book and apply it to the necessary treatments partially. For this, he avoided complicated medical explanations in the book. The work with the name of Müntahab-ı Şifâ, which is the summary of Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm, consists of three main chapters (topics). First chapter; it is divided into two sub-sections (theoretical and practical parts), in which medical information and the purpose of medicine are described in detail. In the second chapter; the foods, caudles and medicines to be used for therapeutic purposes are listed. In the third and last chapter; disease causes, symptoms and the compositions of the drugs to be used in the treatment of these diseases are explained in detail. Through the work called Müntahab-ı Şifâ it is seen that, the humoral pathology theory which based on the prima materias of antique thinkers then gradually developed and became the criterion of disease, healing and equilibrium of health status of the medicine of antiquity is also based by Hacı Paşa. While forming Müntahab-ı Şifâ which he wrote largely through narrating his own medical applications, Hacı Paşa especially explained the exclusive names of the physicians and the scholars of both from Antique Age of the West and Middle Age of the East. Aristoteles, Hippokrates, Rufus of Ephesos, Galenos are some of the famous physicians of the ancient western medicine, which he cited in this work. Hacı Paşa notedly stated that he cited some of the methods of treating of some diseases from these physicians and scholars and he applied those specific treatment methods on the patients before he suggested them. While transferring these treatment methods, Hacı Paşa firstly stated in detail which physician he got his formula from, the compositions of the simple and complex medicines he said, the treatment of these diseases and how they should be applied. In this article, the theoretical and practical knowledge in the content of Müntahab-ı Şifâ will be compared with the knowledge of the western medicine of antiquity, so the medical literature of the period will be examined.

Anahtar Kelimeler

Prima Materia, Şifâü’l-Eskâm ve Devâü’l-Âlâm, Aristoteles, Bath, Period of Recovery

Kaynakça

• Aretaeus (1856). The Extant Works of Aretaeus, the Cappadocian, trans. Francis Adams, London: Sydenham Society.
• Bayat, Ali H. (2016). Tıp Tarihi, İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları-Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Black, Sir Douglas (1980). “The Story of Nephrology”, Journal of the Royal Society of Medicine, 73/7, s. 514–518.
• Celsus (1831). A Translation of the Eight Books of Aul. Corn. Celsus on Medicine, trans. G. F. Collier, London: Simpkin and Marshal.
• Claridge, R. T. (1849). Every Man His Own Doctor: The Cold Water, Tepid Water, and Friction-Cure, the Cure of Disease in Horses and Cattle, New York: John Wiley.
• Cooper, John M. (2004). Knowledge, Nature and the Good: Essays on Ancient Philosophy, Princeton: Princeton University Press.
• Crum, Earl Le V. (1932). “Diet in Ancient Medical Practice as Shown by Celsus in his De Medicina”, The Classical Weekly, XXV/21, s. 161-165.
• Eliaçık, Muhittin (2010). “Sıhhat u Maraz’da Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi”, Mukaddime, sayı: 1, s. 125-141.
• Fagan, Garrett G. (2002). Bathing in Public in the Roman World, Ann Arbor: The University of Michigan Press.
• Foster, George M. (1994). Hippocrates’ Latin American Legacy: Humoral Medicine in the New World, Amsterdam: Gordon and Breach.
• Furley, David J. ve Wilkie, James S. (1984). Galen: On Respiration and the Arteries, Princeton: Princeton University Press.
• Galen (1916). On the Natural Faculties, trans. A. J. Brock, Cambridge, Mass.: Harvard University.
• Ghasemzadeh, Nima ve Zafari, A. Maziar (2011). “A Brief Journey into the History of the Arterial Pulse”, Cardiology Research and Practice, vol. 1, s. 1-14.
• Graham, John (2009). Shapers of Our Age, Denver, Colorado: The Copper Beech.
• Hacı Paşa (Celalüddin Hızır) (1990). Müntahab-ı Şifâ, ed. Zafer Önler, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Herophilus (1989). The Art of Medicine in Early Alexandria, ed. Heinrich von Staden, Cambridge: Cambridge University Press.
• Hippocrates (1849). The Genuine Works of Hippocrates, vol. I, trans. Francis Adams, London: Sydenham Society.
• Hippocrates (1978). The Nature of Man, Hippocratic Writings, trans. J. Chadwick and W.N. Mann, Harmondsworth: Penguin.
• Hippokrates (2016). Aforizmalar, (çev. Eyüp Çoraklı), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jackson, Ralph (1990). “Waters and Spas in the Classical World”, Medical History of Waters and Spas, ed. Roy Porter, London: The Wellcome Institute for the History of Medicine, s. 1-12.
• Jackson, Ralph (1999). Roma İmparatorluğu’nda Doktorlar ve Hastalıklar, çev. Şenol Mumcu, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Kaya Gözlü, Emel (2009). “Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshil) Adlı Eserinin Türk Dili ve Tıp Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 20, s. 119-136.
• Kouba, Erik-Wallen, Eric M. ve Pruthi, Raj S. (2007). “Uroscopy by Hippocrates and Theophilus: Prognosis Versus Diagnosis”, The Journal of Urology, 177/1, s. 50-52.
• Lewis, Orly (2017). Praxagoras of Cos on Arteries, Pulse and Pneuma: Fragments and Interpretation, Leiden and Boston: Brill.
• Luke, Thomas D. ve Forbes, Norman H. (1913). Natural Therapy: A Manual of Physiotherapeutics and Climatology, Bristol: John Wright and Sons.
• Marketos, S. G.- Eftychiadis, A. G. ve Diamandopoulos, A. (1993). “Acute Renal Failure According to Ancient Greek and Byzantine Medical Writers”, Journal of the Royal Society of Medicine, vol. 86, s. 290-293.
• Mattern, Susan P. (2008). Galen and the Rhetoric of Healing, Baltimore: Johns Hophinks University Press.
• Nutton, Vivian (2013). Ancient Medicine, London and New York: Routledge.
• Önler, Zafer (1985). “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 87-130.
• Paulus Aegineta (1844). The Seven Books of Paulus Aegineta: Translated from the Greek, vol. I, trans. Francis Adams, London: Sydenham Society.
• Pearce, John M. S. (2013). “The Neuroanatomy of Herophilus”, JM European Neurology, 69/5, s. 292-295.
• Phillips, E. D. (1973). Greek Medicine (Aspects of Greek and Roman life), London: Thames & Hudson.
• Plinius (G. Plinius Secundus) (1847-1848). Pliny’s Natural History, In Thirty-Seven Books, vol. I, trans. Philemon Holland, London: George Barclay.
• Prichard, James C. (1847).“Temperament”, The Cyclopaedia of Practical Medicine, vol. IV, eds. John Forbes, Alexander Tweedie and John Conolly, Philadelphia: Lea and Blanchard, s. 349-363.
• Prioreschi, Plinio (2001). A History of Medicine: Roman Medicine, vol. III, Omaha: Horatius Press.
• Rhydding, Ben (1872). “As a Hygienic and Hydrotherapeutic Establishment”, Edinburgh Medical Journal, XVII/ IX, s. 760-763.
• Rosenfeld, Louis (1996). Four Centuries of Clinical Chemistry, New York and London: Routledge.
• Rufus of Ephesus (2008). On Melancholy, ed. Peter E. Pormann, Tübingen: Mohr Siebeck.
• Shew, Joel,(1849). Hydropathy or the Water Cure: Its Principles Processes and Modes of Treatment, New York: Fowlers and Wells.
• Singer, A. Charles (1928). Short History of Medicine, Oxford: Clarendon Press.
• Soranus of Ephesus (1956). Gynaecology, trans. Owsei Temkin, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Śródka, Andrzej (2003). “The Short History of Gastroenterology”, Journal of Physiology and Pharmacology, 54/3, s. 9-2.
• Stillé, Alfred (1874). Therapeutics and Materia Medica, vol. I, Philadelphia: Henry C. Lea.
• Thomson, George (1998). Eski Yunan Toplumu Üzerine İncelemeler: İlk Filozoflar, çev. Mehmet H. Doğan, İstanbul: Payel Yayınları.
• Tipton, Charles M. (2003). Exercise Physiology: People and Ideas, New York: Oxford University Press.
• Üstün, Çağatay (2004). “Galen and His Anatomic Eponym: Vein of Galen”, Clinical Anatomy, sayı: 17, s. 454–457.
• Vitruvius (1826). The Architecture of Marcus Vitruvius Pollio, In Ten Books, trans. Joseph Gwilt, London: Priestley and Weale.
• Whorton, James C. (2000). Inner Hygiene: Constipation and the Pursuit of Health in Modern Society, New York: Oxford University Press.
• Yegül, Fikret (2006). Antik Çağ’da Hamamlar ve Yıkanma, İstanbul: Homer Kitabevi.