Certain Evaluations and Resolutions upon Translation, Writing and Spelling Issues Encountered in Persian-Turkish and Ottoman-Turkish Dictionaries

Yıl 2020, Sayı: 78, 241 - 268, 26.06.2020

Adem Uzun

https://doi.org/10.32704/erdem.749167

Cited By: 1

Öz

Certain Evaluations and Resolutions upon Translation, Writing and Spelling Issues Encountered in Persian-Turkish and Ottoman-Turkish Dictionaries

As the interest of the Western scholars ascended upon the East, transcription has become one of the most significant topics, which came forth as an issue with the adoption of the Latin alphabet on 3 November 1928 in Turkey. The change of centuries-old alphabets with another writing system brings up some problems naturally. Transcription is considered among these problems. The Western scholars address the issue that it began with the Meninski’s dictionary Thesaurus Linguarum Orientalium, which involves the Latin equivalents of Arabic, Persian and Turkish words, and concludes the issue with the publication of the transcription system in 1894 prepared by The Royal Asiatic Society established in London by a commission for the Sanskrit and Arabic alphabet. 

The necessity of changes and improvements of the Ottoman alphabet put forward in Tanzimat Period since the inadequacies and deficiencies of the alphabet required. Various researches and studies were carried out by scholars on the subject. Türkçede Arabî ve Latin Harfleri ve İmlâ Meseleleri by Avram Galanti was one of the first works in the Republic of Turkey on the issue of Arabic and Latin alphabets that was written in 1925. The transition to the Latin alphabet, which started to be bruited within the Tanzimat Period, accelerated with the establishment of the Republic and ended with the acceptance of the Latin alphabet in 1928.

Based on the studies conducted in the West, the spelling symbols letters suitable for the Turkish sound harmony of the translation text were determined in terms of bot transcription and transliteration. In this regard, the modern Turkish transfer process in academic studies on Ottoman Turkish in Turkey are conducted by considering the

Encyclopedia of Islam which is 2 different studies within the same title from the Ministry of Education and Türkiye Diyanet Foundation. In addition, some public institutions, organizations and universities have also determined their own writing rules based on these two works. Although there is an overall unity in scientific studies conducted today, some characters are written differently. The differences are seen at the characters of “ñ, ŋ, ā, â, ū, û, į, î”, special names, compound words, geographical names, book names, etc., which are formed with Arabic and Persian words used in our language. Although there are minor differences in the letters identified, many studies have been done on them and considerable distance has been taken. Due to these differences, while translating dictionaries written in Ottoman Turkish to dictionaries written in Persian-Turkish into today’s alphabet, some words of Arabic and Persian origin used in Turkish and the explanations of these words are not confronted in translation. In this article, it will be emphasized the importance of providing unity of translation and spelling in scientific studies and publications made by institutions and organizations by showing the spelling differences determined in the dictionaries.

Anahtar Kelimeler

Transcription, Dictation, Ottoman Turkish, Dictionary, Persian-Turkish Dictionary

Farsça-Türkçe ve Osmanlı Türkçesi Sözlüklerinde Karşılaşılan Çeviri Yazı ve İmla Meseleleri Üzerine Bazı Tespit ve Değerlendirmeler

Öz

Batılıların Doğuya olan ilgi ve alakalarıyla ortaya çıkan çeviri yazı, Latin alfabesinin 3 Kasım 1928’de kabulüyle birlikte gündemimize giren önemli konulardan biridir. Asırlarca kullanılan bir alfabenin başka bir yazı sistemi ile kullanılması elbette bazı sorunları da beraberinde getirecektir. Çeviri yazı da bu sorunlardan biridir. Batılılar, bu konuyu XVII. yüzyılda Meninski tarafından telif edilip Arapça, Farsça ve Türkçe sözcüklerin Latince karşılıklarını içeren Thesaurus Linguarum Orientalium adlı lügatle başlatır ve Londra’da kurulan The Royal Asiatic Society’nin Sanskrit ve Arap alfabesi için bir komisyona hazırlattığı transkripsiyon sisteminin 1894’te yayımlanmasıyla belli bir ölçüde sonuçlandırır.
Osmanlılarda özellikle Tanzimat dönemiyle birlikte alfabenin yetersizlikleri ve eksiklikleri olduğu konuşulmuş ve buradan hareketle değiştirilmesi ya da ıslah edilmesi gündeme gelmiştir. Bu konuda bilim adamları tarafından araştırma ve çalışmalar yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nde Arap ve Latin alfabesi meselesini gündeme taşıyan ilk eserlerden biri, 1925 yılında Avram Galanti tarafından yazılan Türkçede Arabî ve Latin Harfleri ve İmlâ Meseleleri adlı eserdir. Tanzimat’la birlikte konuşulmaya başlayan Latin alfabeye geçiş konusu Cumhuriyetin kurulmasıyla hızlanmış ve 1928’de Latin alfabesinin kabulüyle noktalanmıştır.
Batıda yapılan çalışmalardan hareketle çeviri yazının Türkçe ses uyumuna uygun yazım simgeleri/harfleri, ister transkripsiyon ister transliterasyon açısından olsun belirlenmiştir. Bu itibarla Türkiye’de Osmanlı Türkçesi ile yapılan akademik çalışmalarda, günümüz Türkçesine aktarma işlemi, biri Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi, diğeri Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi olmak üzere iki temel eser dikkate alınarak uygulanmıştır. Bunun yanı sıra bazı kamu kurumları, örgütler ve üniversiteler bu iki eserden hareketle kendi yazım kurallarını da belirlemişlerdir. Günümüzde yapılan bilimsel çalışmalarda genel olarak bir bütünlük bulunsa da bazı karakterler farklı yazılmıştır. Bunlar, “ñ, ŋ, ā, â, ū, û, į, î” karakterleri ile dilimizde kullanılan Arapça ve Farsça kelimelerle oluşan özel isimler, bileşik kelimeler, coğrafya adları, kitap isimleri vb. kelimelerdir.
Belirlenen harflerde küçük farklılıklar olsa da bunlar üzerinde birçok çalışma yapılmış ve epey mesafe alınmıştır. Bu farklılıklar nedeniyle, Osmanlı Türkçesi ile yazılan sözlüklerin yanı sıra, Farsça Türkçe yazılan sözlüklerin bugünkü alfabeye aktarılması sırasında, Türkçede kullanılan Arapça ve Farsça kökenli bazı kelimeler ile bu kelimelerin açıklanmalarının çeviri yazıya aktarımında bütünlük görülmemektedir. Bu makalede, belirlenen sözlüklerde tespit edilen yazım farklılıkları gösterilerek bilimsel çalışmalar ile kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan yayınlarda çeviri yazı ve yazım birliğinin sağlanmasının önemine vurgu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çeviri yazı, İmla, Osmanlı Türkçesi, Sözlük, Farsça-Türkçe Sözlük

Kaynakça

• Aksan, Doğan (2015). Her Yönüyle Dil, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İlhan (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı İktisadi İşletmesi.
• Banguoğlu, Tahsin (1995). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Brockelmann, Carl (1909). Geschichte der Arabischen Litteratur, Leipzig: C.F. Amelangs Verlag.
• Brockelmann, Carl vd. (1935). “Die Transliterasyon der arabischen Schrift in ihrer Anwendung auf die Hauptliteratursprahen der İslâmischen Welt”, Leipzig: Denkschrift dem 19. İnternationalen Orietalistenkongreβ in Rom.
• Doğan, D. Mehmet (2013). Büyük Türkçe Sözlük, Ankara: Yazar Yayınları.
• Ergin, Muharrem (1995). Osmanlıca Dersleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hekim Bereket (2013). Tuhfe-i Mübârizî, haz. Binnur Erdağı Doğuer. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmlâ Lügati (1928). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Kavakçı, Yusuf Ziya (ths). İslâm Araştırmalarında Usul, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lutfullah b. Ebî Yusuf (2013). Lügat-i Halîmî, haz. Adem Uzun. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi (1941). I-, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı Katı, haz. Mürsel Öztürk ve Derya Örs. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Newby, Gordon D. (2004). A Concise Encylopedia of Islam, England: Oneworld Publications.
• Ni’metu’llâh Ahmed (2015). Lügat-i Ni’metu’llâh, haz. Adnan İnce. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muallim Naci (2017). Istılâhât-ı Edebiyye, haz. M. A. Yekta Saraç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Örnekleriyle Türkçe Sözlük (2000), İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Şemseddin Sami (2015). Kamus-i Türkî, haz. Paşa Yavuzarslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi (199). Lehcetü’l-Lügat, haz. H. Ahmet Kırkkılıç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, Faruk Kadri (1994). Yeni Türkiye Türkçesi, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları.
• Togan, A. Zeki Velidî (1981). Tarihte Usûl, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2011), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu (1964), İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (1988), I- …, İstanbul: TDV Yayınları.
• Yazım Kılavuzu (2012), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983), dzl. Cem Dilçin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akçay, Yusuf (2007). “Osmanlı Dönemi Alfabe Tartışmaları Bağlamında Dr. İsmail Hakkı Bey ve Islah-ı Huruf Cemiyeti”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyat Kongresi Nisan 2007 Erzurum.
• Anhegger, Robert (Aralık 2017). “On transcribing Ottoman Text (Osmanlı Metinlerinin Transkripsiyonu üzerine)”. çev. H. Sercan Koşik. Karadeniz 18, s. 136-142.
• Durmuş, İsmail (2012). “Transkripsiyon”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 41, Ankara: TDV Yayınları.
• Kaçalin, Mustafa S (1995). “Elifbâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 11, İstanbul: TDV Yayınları.
• Pekacar, Çetin - Güner Dilek, Figen (2017). “Uluslararası Fonetik Alfabe-I”. Dil Araştırmaları 4, s. 135-150.