Mìrzâ Habìb-i İsfahânì’nin Farsça Dil Bilgisi Kitapları

Yıl 2020, Sayı: 79, 63 - 96, 21.12.2020

Gökhan Çetinkaya

https://doi.org/10.32704/erdem.838426

Cited By: 1

Öz

İranlı şair, edip, musahhih, hattat, tercüman ve dilbilimci Mîrzâ Ḥabîb-i İṣfahânî, 1251/1835 yılında İsfahan yakınlarında olan Ben köyünde dünyaya gelmiştir. İlk öğrenimini için İsfahan’a gitmiş; burada eğitimini tamamladıktan sonra Bağdat’a giderek edebiyat, fıkıh, usul dersleri almıştır. Bağdat’taki eğitiminden sonra Tahran’a gitmiş ve orada ikamet etmeye başlamıştır. Tahran’da yaşadığı üzücü bir olay neticesinde 1283/1867 yılında Türkiye’ye iltica ederek İstanbul’a yerleşmiştir. Ömrünün son otuz yılını İstanbul’da geçiren Ḥabîb-i İṣfahânî, yirmi beş yıl Osmanlı Devleti’nin çeşitli kademelerinde memuriyet hizmetinde bulunmuş, Galatasaray Sultanîsi’nde Farsça ve Arapça, Darüşşafaka’da Farsça ve Fransızca müderrisliği yapmış, Maarif Nezareti “Encümen-i Teftiş ve Muayene” üyeliğinde bulunmuştur. İyi derecede Arapça ve Fransızca bilen, Türk lehçelerine de vakıf olan Ḥabîb-i İṣfahânî, İstanbul’da yaşadığı süre boyunca ardında telif, tercüme, tahkik, şiir seçkisi, ders kitapları gibi çeşitli alanlarda kıymetli pek çok eser bırakmıştır. İyi bir dilbilimci olan Ḥabîb-i İṣfahânî, Farsça dil bilgisine dair yazdığı eserlerle bir çığır açmış; Farsça dil bilgisi kitaplarının tertip ve muhtevasını Arapça dil bilgisi kitaplarının tercüme ve taklidinden kurtarma başarısını göstermiştir. İranlı dil bilimci ve akademisyen Celâleddin-i Huma’î’nin ifadesine göre Farsçada “gramer, dil bilgisi” anlamına gelen “destûr” terimini ilk defa kullanan kişi Mîrzâ Ḥabîb-i İṣfahânî’dir ve o ikisi Farsça üçü Türkçe açıklamalı olmak üzere beş adet dil bilgisi kitabı kaleme almıştır. Onun Farsça dil bilgisine dair eserleri sırasıyla Destûr-i Suḫen (1289/1872), Destûrçe (1293/1876), Debistân-ı Pârsî (1308/1892), Rehnumâ-yı Fârisî (1312/1894) ve Ḫulâṣa-yı Rehnumâ-yı Fârisî (1309/1891)’dir. Ḥabîb-i İṣfahânî’nin kaleme aldığı bu eserler hem Türkiye’de hem de İran’da Farsça dil bilgisine dair yazılan eserlere kaynaklık etmiş ve pek çok müellif onun eserlerinden taktirle söz etmiştir. 

Türkiye’de daha çok Mîrzâ Ḥabîb Efendi ve Ḥabîb Efendi ismiyle anılmış olan Mîrzâ Ḥabîb-i İṣfahânî’nin Farsça dil bilgisine olan katkısı ve bu eserlerin tamamının İstanbul’da Farsça öğrenmek isteyenler ve Darüşşafaka ve Rüştiye mekteplerinin Farsça derslerinde öğrenim gören öğrenciler için hazırlamış olması nazar-ı dikkate alındığında önemi daha da artmaktadır. İşte bu bakımdan bu çalışmada İṣfahânî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra onun kaleme aldığı Farsça dil bilgisi kitapları şekil, muhteva ve usul yönünden değerlendirilmiş; onun Farsça dil bilgisine ve öğretimine dair görüşleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Böylelikle onun yazdığı Farsça dil bilgisi kitaplarının etkisi ve önemi, Türkiye’de Farsça öğretimine nasıl katkı sağladığı ortaya konulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Mìrzâ Habìb-i İsfahânì, Destûr-i Suhen, Destûrçe, Debistân-ı Pârsì, Rehnumâ-yı Fârisì, Anadolu’da Farsça, Farsça Dil Bilgisi Kitapları

Persian Grammar Books of Mîrzâ Ḥabîb-e Eṣfahânî

Öz

The Iranian poet, editorial, corrector, calligrapher, translator and linguist Mîrzâ Ḥabîb-e Eṣfahânî was born in 1251/1835 in Ben a village near Esfahan. He went to Isfahan for his first education; after completing his education there, he went to Baghdad and took lessons such as literature, fiqh and procedure. After his education in Baghdad, he went to Tehran and started to live there. Having spent the last thirty years of his life in Istanbul, Ḥabîb-e Eṣfahânî served as a civil servant at various levels of the Ottoman state for twenty-five years, he taught Persian and Arabic in Maktab-e Soltânî in Galata and Persian and French in Darüşşafaka and Ministry of Education was a member of “Encümen-i Teftiş ve Muayene”. Having a good command of Arabic and French and also a foundation for Turkish dialects, Ḥabîb-e Eṣfahânî left many valuable works in the fields of copyright, translation, analysis, poetry selection, textbooks, etc. during his life in Istanbul. Ḥabîb-e Eṣfahânî, a good linguist, broke new ground with his works on the grammar of Persian; he succeeded in saving the composition and content of Persian grammar books from the translation and imitation of Arabic grammar books. According to the statement of Iranian linguist and academician Jalaluddin Homaei, Mîrzâ Ḥabîb-e Eṣfahânî is the first person to use the term "dastur", which means grammar in Persian, and he wrote five grammar books, two of which are in Persian and three in Turkish. His works on Persian grammar are Dastur-e Sokhan (1289/1872), Dasturca (1293/1876), Dabestan-e Parsi (1308/1892), Rahnama-ye Farsi (1312/1894) and Khulasa-ye Rahnama-ye Farsi (1309/1891). Tagged copyright Isfahani has penned such works both in Turkey works written about the source of the knowledge of the Persian language in Iran; many authors have spoken about his works. Isfahani has penned such works as both the source of the works written about Turkey knowledge of the Persian language in Iran, and many authors have mentioned with satisfaction from his work.

He was known more as Mîrzâ Ḥabîb Efendi and Ḥabîb Efendi in Turkey. Considering the contribution of Eṣfahânî to Persian grammar and the fact that all of these works were prepared for those who want to learn Persian in Istanbul and Darüşşafaka and Rüştiye schools, they are more important. In this respect, in this study, after giving information about the life and works of Eṣfahânî, Persian grammar books written by him will be evaluated in terms of form, content and method and his views on the grammar and teaching of Persian will be shown. Thus, the importance and influence of his Persian grammar books and contribution to Persian education in Turkey will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Dastur-e Sokhan, Dasturca, Dabestan-e Parsi, Rahnama-ye Farsi, Persian in Anatolia

Kaynakça

• Alparslan, Ali (1996). “Habib Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 370.
• Aẕreng, ‘Abdulḥuseyin (1387/2008). “Ḥabîb-i İṣfahânî”, Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm, XII, Tahran: s. 544-545.
• Âryânpûr, Yaḥya (1372/1993). Ez Ṣabâ Tâ Nîmâ I, Tahran: İntişârât-i Zevvâr.
• Cemâleddîn, Meḥmed (1327/1911). Muḥîù-i Uṣûl-i Fârisî, İstanbul: Matbaa-yı Âmire.
• Çiçekler, Mustafa (2004). “Tanzimat Sonrası Türkiye’de Farsça”, Name-yi Aşina , 15-16, s. 85-102.
• Değirmençay, Veyis (2013). Farsça Şiir Söyleyen Osmanlı Şairleri , Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Efşâr, İrec (1339/1961). “Ḥabîb-i İṣfahânî”, Yaġmâ, 13/10, s. 494.
• Humâ’î, Celâleddîn (1377/1998). “Destûr-i Zebân-i Fârsî”, Muḳaddime-yi Luġatnâme-yi Dihḫudâ, Tahran: Dânişgâh-i Tehrân, s.114-148.
• İnal, İnbü’l-Emin Mahmud Kemal (2000). Son Asır Türk Şairleri , II, (hazırlayan M. Kayahan Özgül), Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları.
• İṣfahânî, Mîrzâ Ḥabîb (1392/2013). Debistân-i Pârsî (be ihtimâm-i Meryem Ṭâîfe Ḳaşḳâyî), Tahran: İntişârât-i Dejnepişt.
• İṣfahânî, Mîrzâ Ḥabîb (1396/2017). Destûr-i Suḫen (be kûşeş-i Muósin-i Mu‘ayyenî), Tahran: Neşr-i Çeşme.
• Levend, Agâh Sırrı (2008). Türk Edebiyatı Tarihi I , Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Muẓâhirî, Cemşîd ve Hâşimî, Seyyid Murtażâh ve Mutevellî, Seyyid Mehdî (1383/2004). “Ber-resî ve Taḥlîl-i Vech-i İltizâmî der Destûr-i Zebân-i Fârsî”, Mecelle-yi Dânişkede-yi Edebiyât ve ‘Ulûm-i İnsânî, Dânişgâh-i İṣfahân, 38, s. 95-108.
• Öz, Yusuf (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler , Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şahinoğlu, M. Nazif ve Çögenli, Sadi (1989). Eski Harflerle Basılmış Farsça Dilbilgisi Kitapları Kataloğu, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Şerîfî, Cevâd (1381/2002). “Ḥabib-i İṣfahânî” FerhengnÀme-yi Edebì Fârsì: Edeb-i Fârsî der Ânâtolî ve Bâlkân VI, Tahran: İntişârât-i Vezâret-i Ferheng ve İrşâd-i İslâmî, s. 312-317.
• Yazıcı, Tahsin (2002). “Ḥabib Eṣfahâni”, Encyclopaedia Iranica, (Erişim tarihi: 01.03.2020 http://www.iranicaonline.org/articles/habib-esfahani)