Osmanlı İmparatorluğunda Ermeniler: Osmanlı Türkçesi İle Eserler Yazan Ermeni Entelektüeller (1800-1923)

Yıl 2020, Sayı: 79, 97 - 128, 21.12.2020

Yıldız Deveci Bozkuş

https://doi.org/10.32704/erdem.838432

Öz

Bu çalışmada genel hatlarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda 1800 ile
1923 yılları arasında yaşamış ve Osmanlı Türkçesi ile eserler kaleme
almış olan Ermeni entelektüellerin hayatı ve eserleri incelenmiştir.
Çalışma kapsamında öncelikle Ermeni modernleşme sürecinde
Ermeni entelijansiyanın oluşumundaki faktörlere yer verilmiştir. Bu
çerçevede ilk etapta Ermeni modernleşme sürecine dair bazı bilgilere
yer verilerek ardından XIX. Yüzyılda Ermeni entelijansiya kapsamında
hangi isimlerin ön planda olduğu üzerinde durulmuştur. Söz konusu
entelektüellerin hangi alanlarda eserler ürettikleri hakkında bilgi
verilmiştir. Daha sonra özellikle Osmanlı Türkçesi kullanarak hangi
alanlarda Ermeni entelektüellerinin eserler ürettikleri ve bu eserlerin
söz konusu dönem içerisindeki yeri incelenmiştir. Osmanlı Türkçesi ile
eserler kaleme alan Ermeni entelektüellerin hayatı, eserleri ve Osmanlı
modernleşmesindeki rolüne de dikkat çekilerek bu eserlerin söz konusu
dönemde hangi alanlarda kullanıldığı ve toplum üzerindeki etkileri
hakkında da bilgi verilmiştir. Makale kapsamında ilk etapta Osmanlı
İmparatorluğu’nda Ermeni entelektüel dünyasını şekillendiren
unsurlar tespit edilmiştir. Daha sonra Ermeni entelektüel dünyasının
oluşumunda Tanzimat ve Islahat döneminin etkilerine yer verilerek, tıp,
ekonomi, hukuk, tiyatro, eğitim, ziraat, filoloji, muhasebe konularında
yurtdışında eğitim alan Ermeni öğrencilerin kimler olduğu üzerinde
durulmuştur. Bu alanlarda kimlerin ön plana çıktığı bilgilerine de
yer verilerek özellikle bu alanlarda üretilen eserlerin toplumdaki yeri
ve etkilerine dikkat çekilmiştir. Bu eserlerin hangi Osmanlı eğitim
kurumlarında kullanıldıkları ve günümüzdeki önemine dair bilgilere
de yer veren bu çalışmayla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni
entelektüellerinin sadece sosyal bilimler alanında değil mühendislik,
mimarlık, tıp, hukuk, ziraat vb. alanlarda da eserler kaleme aldıkları ve
bu eserlerin toplumun modernleşme sürecindeki etkileri anlaşılmaya
çalışılmıştır. Bu çalışmada genel hatlarıyla çok fazla gün yüzüne
çıkmamış olan Ermeni münevverlerinin kaleme almış olduğu eserlere
de yer verilecektir. Böylece Ermenilerin Batılı kaynaklardan Osmanlı
Türkçesine çevirdikleri eserler aracılığıyla devletin modernleşme ve
batılılaşma yolunda atmış oldukları adımlarda nasıl bir rol oynadıkları
hususuna açıklık getirilmeye çalışılmaktadır. Bu çalışma ayrıca
Osmanlı İmparatorluğu döneminde yaşayan gayrimüslimlerin devlete
olan aidiyetlerinin entelektüel seviyedeki konumunu göstermesi
açısından da önemlidir. Makalede ayrıca söz konusu dönemde
imparatorluk sınırları içerisinde yaşayan Ermenilerin büyük bir
kısmının yurtdışından aldıkları eğitimler neticesinde elde etmiş
oldukları bilgi ve birikimleri ülkeye döndüklerinde nasıl toplumun
hemen hemen tüm alanlarına gerek çeviri gerekse telif eserler kaleme
alarak yaydıklarına da açıklık getirmeye çalışmaktadır. Bu birikimin
hem dönemin Türk ve Ermeni entelektüelleri hem de iki toplumun
genç kuşakları üzerindeki etkilerine de dikkat çekilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Ermeniler, modernleşme, entelijansiya, Osmanlı Türkçesi

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

2219

Teşekkür

Bu makaleye temel oluşturan araştırma 2019 yılı TÜBİTAK 2219-Yurt Dışı Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı kapsamında gerçekleştirilmiştir. TÜBİTAK’a desteği için teşekkür ederiz.

Armenians in The Ottoman Empire: Armenian Intellectuals Who Wrote Ottoman Works (1800-1923)

Öz

ABSTRACT
In this study, the life and works of Armenian intellectuals who lived in the Ottoman Empire between 1800 and 1923 and wrote Ottoman works will be emphasized. In the process of Armenian modernization, what are the factors in the formation of the Armenian intelligentsia will be given. In this framework, some information about the Armenian modernization process will be given in the first place, then XIX. The names of the Armenian intelligentsia will be emphasized in the 19th century. Information will also be given on the fields in which the intellectuals mentioned produce works. Then, especially in which areas the Armenian intellectuals produced works using Ottoman Turkish and the place of these works in that period will be emphasized. Attention will also be given to the life of the Armenian intellectuals, their works and their role in Ottoman modernization. Within the scope of the article, the elements that shape the Armenian intellectual world in the Ottoman Empire will be emphasized in the first place. Then, the effects of the Tanzimat and Islahat Reforms will be included in the formation of the Armenian intellectual world. It
will be emphasized who are the Armenian students studying abroad in medicine, economy, law, theater, education, literature, agriculture, philology, press, and accounting. It will be emphasized who are the Armenian students studying abroad in medicine, economy, law, theater, education, literature, agriculture, philology, press, and accounting. Information on who comes to the fore in these areas will also be included. In particular, the place and effects of the works produced in these areas will be emphasized. Information on which Ottoman educational institutions these works were used and their importance today will also be included. The role of Armenians in the steps taken by the state towards modernization and westernization will also be clarified through the works translated from Western sources into Ottoman Turkish. It is also important in terms of showing the intellectual level of non-Muslims’ belonging to the state. It also tries to clarify how the majority of Armenians, as a result of the education they received from abroad, spread the knowledge and experience they
have acquired when they return to the country by writing translation and copyrighted works.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Armenians, modernization, intellectual, Ottoman Turkish

Proje Numarası

2219

Kaynakça

• Adalian, Rouben Paul (1992). From Humanism to Rationalism Armenian Scholarship in the Nineteenth Century, Georgia: Scholars Press.
• Art, Alif (2016). Kitap, Harita ve Gravür Müzayedesi-XI, İstanbul.
• Artinian, Vartan (2004). Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863. İstanbul: Aras Yayınları.
• Avakian, Arra, S.(1998). Armenia: A Journey Through History, California:The Electric Press.
• Avakian, Anne M.(1994). Armenian Folklore Bibliography (Vol. 11), England, London:Univ. of California Press.
• Aslan, Kevork (2005). Armenia and The Armenians, New York: Elibron Classics.
• Balcı, Sezai (2009). “Bir Osmanlı-Ermeni Aydın ve Bürokratı: Sahak Abro (1825–1900)”, Osmanlı Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler içinde (105- 138). Erdal, İ. & Karaçavuş, A. (Ed.). İstanbul: IQ Kültür Sanat.
• Balcı, Sezai (2013). Babıali Tercüme Odası, İstanbul: Libra Yay.
• Bamban, Robert (2019). The Military History of Armenia, London, Hayashen: Centre for Armenian Information & Advice (CAIA) Library.
• Bayır, Önder (2019). “Osmanlı Arşivi’nin Ermeni Araştırmaları Açısından Önemi ve Belgelere Göre Ermeni Toplumuyla Münasebetler”, 1000. Yılında Türk-Ermeni İlişkileri. Edt: M.S.Bilgin-Yıldız Deveci Bozkuş. Ankara:Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Briand, J.E. Briand & Chaude E. (1892). Tıbb-ı Kanuni [Adli Tıp, Fransızcadan çeviri], Çev: Agop Handanyan, İstanbul: Mekteb-i Tibbiye-i Şahane.
• Budak, Ali (2006). “Ermeniler’in XIX. Yüzyılda Yeni Bir Hayatın ve Edebiyatın Oluşum Sürecine Katkıları”, Journal of Academic Studies (Yıl: 8, Sayı: 30 Ağustos – Ekim):137-156.
• Cankara, Murat (2015). “Çifte Maduniyet, Çifte İşlev: Ermeni Harfli Türkçe Basında Dil ve Kimlik”, Ankara Üniversitesi İlef Dergisi ( 2/2):105-130.
• Çakmaklı Mehdiyev, Gaffar (2014). Ermenice Dersler (Kendi kendine Ermenice öğrenenler için), Edt.Yıldız Deveci Bozkuş, Kayseri:Erciyes Üniv. Yayınları.
• Çankaya, Ali (1969). Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler (Mülkiye şeref kitabı): Cild. Mülkiye TârihiʼNin Devamı, 1859-1968, Ankara: Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Çeşme, V. (2014). “Halkalı Ziraat Mektebi: Eğitimi, Eğitimci Kadrosu, Örnek Çiftliği ve Yayınları”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XVI (1), 73-99.
• Çetinoğlu, Sait (2018). “Artin Hindoğlu ve 1831 tarihinde yayınladığı Fransızca – Türkçe Sözlük”.https://hyetert.org/2018/07/02/artin-hindogluve- 1831-tarihinde-yayinladigi-fransizca-turkce-sozluk/ (E.T.12.09.2018)
• Deveci Bozkuş, Yıldız (2020). “Osmanlı Modernleşmesinde Ermeni Bir Entelektüel: Hukukçu Orhan Vahan”, History Studies, Doç. Dr. İlknur Mangır Karagöz Armağanı, 12/2, Nisan: 413-426.
• Ekonomist-Devlet Adamı Sakızlı Ohannes Paşa, Erişim tarihi ve adresi: 09.08.2019. http://www.biyografya.com/biyografi/12387#photo
• Estukyan, Vartan (2014). “Agos’un arşivinden: Osmanlıca ve Türkçenin Ermeni dilbilimcileri”, Agos. Erişim Tarihi: 10.12.2014.
• Gençoğlu, Mustafa (2014). “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (4/2)3: 3-73.
• Gövsa, İbrahim Alaettin (1933). Meşhur Adamlar, İstanbul:Sedat Simavi Yay.I Cilt.
• Güllü, Ramazan Erhan (2019). “Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti ile İstanbul Ermeni Patrikhanesi Arasındaki İlişkiler (1908-1914)”, 1000. Yılında Türk-Ermeni İlişkileri. Edt: M.S.Bilgin-Yıldız Deveci Bozkuş. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Handanyan, A. (t.y.). Erişim tarihi ve adresi: 02.07.2019 http://www. uskudaristanbul.com/firmadetay.asp?id=2636
• Havcikyan, A. J. Franchuk, E. S., Ouzounian, N. (2005). The Heritage of Armenian Literature: From the Tradition to the Golden Age, Michigan: Wayne State University Press.
• Hindoğlu, Artin (1831). Fransızca-Türkçe Sözlük, Viyana: Yayınevi Bilgisi Yok. Hovannisian, Richard G. Hovannisian & Simon Payaslian (2010), Armenian Constantinople. USA: Mazda Publishers.
• Hür, Ayşe (2014). “Bank-ı Osmanî-i Şahane’den Merkez Bankası’na”, Radikal, E.T.: 26.01.2014.
• Karataş, Şenay, Göksel Yücel, Burcu Adiloğlu (2018). “Muhasebe Eğitimine Verilen Doksan Yıllık Ömür: Kirkor Kömürcüyan”, MED -Journal of Accounting Institute. (16/59):71-80.
• Kayaoğlu, Taceddin (1998). Türkiye’de Tercüme Müesseseleri, İstanbul: Kitabevi Yay.
• Kayaoğlu, T. (2013). Osmanlı Hâriciyesinde Gayr-i Müslimler (1852-1925), Ankara: TTK Yayınları.
• Kelekian, Diran (1914). On Dokuzuncu Asırda İctimai ve Siyasi Avrupa, 1862- 1918, Dersaadet: Sabah Matbaası.
• Kılıçdağı, Ohannes (2010). “The Constitutional Truths” Hovsep Vartanian” Modernism: Representations of National Culture: Discourses of Collective Identity in Central and Southeast Europe 1770? 1945: Texts and Commentaries. Eds: A. Ersoy, G. Maciej & V. Kechriotis. Volume III/2 Budapest - New York: Central European University Press, (Vol. 3, No. 2): 333-342.
• Kılıç, Davut (2010). “Ermeni Kimliğinin İnşasında Kilisenin Rolü”, Prof. Dr. Harun Güngör Armağanı, Haz. Mustafa Argunşah-Mustafa Ünal, İstanbul: Kesit Yay.
• Kılıç, Davut (2006). Osmanlı Ermenileri arasında Dînî ve Siyasi Mücadeleler, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Kılıç, Davut (2008). Tarihten Günümüze İstanbul Ermeni Patrikhanesi, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Kılıç, Davut (2019). “1915 Olaylarının İnkişafında İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Etkisi Üzerine Bir Bakış (1908-1915)”, 1000. Yılında Türk- Ermeni İlişkileri. Edt: M.S.Bilgin-Yıldız Deveci Bozkuş, Ankara:Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Kılıçdağı, Ohannes (2010). “The Armenian Community in Constantinople”. Armenian Constantinople, Ed: Richard G. Hovannisian, & S. Payaslian. USA: Mazda Publishers.
• Kırmızı, Abdülhamit (2018). “European Educational Backgrounds of Armenian Officials in the Ottoman Empire”, Middle Eastern Christians and Europe: Historical Legacies and Present Challenges. Edt: Andreas Schmoller, Zurich: LIT.
• Koptaş, Rober (2011). “Zohrab, Papazyan ve Pastırmacıyan’ın Kaleminden, 1914 Ermeni Reformu ile İttihadçı-Taşnak Müzakelereleri”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, Yay. Haz. Fahri Aral, İstanbul: Bilgi Üniv. Yay.
• Marchese, Ronald T. and Marlene R. Breu (2010). “Intersection of Society, Culture and Religion”, Armenian Constantinople, Ed: Richard G. Hovannisian, & S. Payaslian. USA: Mazda Publishers.
• McCabe, Ina Baghdiantz (2010). “The Armenian Bible of 1623” Armenian Constantinople, Ed: Richard G. Hovannisian, & S. Payaslian, USA: Mazda Publishers.
• Nichanian, Marc (1999). “Enlightenment and Historical Thought”, Enlightenment and Diaspora, The Armenian and Jewish Cases. Edt: Richard G. Hovannisian and David N. Myers, Atlanta-Georgia: Scholor Press.
• Oshagan, Vahé (1999). “From Enlightenment to Renaissance: The Armenian Experience”, Enlightenment and Diaspora: The Armenian and Jewish Cases, Edt: Richard G. Hovannisian and David N. Atlanta, Georgia: Myers, Scholor Press.
• Pamukciyan, K. (2002). Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar: İstanbul Yazıları (Cilt I), İstanbul: Aras Yayınları.
• Pamukciyan, Kevork (2003). Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar: Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar (Cilt III), İstanbul: Aras Yayınları.
• Panossian, Razmik (2006). The Armenians, From Kings and Priests to Merchants and Commissars, New York: Columbia University Press.
• Safarian, Alexander (2007). “On the History of Turkish Feminism”, Iran and the Caucasus, (11/1):141-151.
• Somel, Selçuk Akşin (2011). “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları. Yay. Haz.: Fahri Aral. İstanbul: Bilgi Üniv. Yayınları.
• Shirinian, Manea Erna (2010). “Armenians among the Byzantine Political Elite”, Armenian Constantinople, Edt: Richard G. Hovannisian, & S. Payaslian. USA: Mazda Publishers.
• Soysal, İ. (t.y.). Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Aktüalite. Taha Toros Arşivi. Erişim tarihi ve adresi: 12.09.2019 http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/ xmlui/bitstream/handle/11498/19966/001507722006.pdf
• Şahin, Gürsoy (2008). Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeniler Sivaslı Mıkhitar ve Mıkhitaristler, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Şişman, Adnan (2004). Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Ögrencileri: 1839·1876, Ankara: TTK Yayınları.
• Şişman, Adnan (1998). “XIX Yüzyıldan XX Yüzyıl Başlarına Kadar Avusturya’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri Hakkında”, Afyon Kocatepe Sosyal Bilgiler Dergisi, Sayı (1), 11-23.
• Terzi, A. T. (2001). “Osmanlı Maliyesinde Söz Sahibi Üç Ermeni Nazır: Agop, Mikail ve Ohannes Paşalar”, Uluslararası Türk Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 24-25 Mayıs, İstabul: İstanbul Üniv. Yay.
• Terziyan, Terziyan (1891). Talim-i Lisan-ı Ermeni, İstanbul: Bağdadlıyan Matbaası, 102 s.
• Thomson, Robert W.(2010). “Constantinople and Early Armenian Literature” Armenian Constantinople, Edt: R. G. Hovannisian, & S. Payaslian, USA: Mazda Publishers.
• Tok, Özen (2009). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sisteminin Çözülmesi Bağlamında Ermeni Millet Nizamnamesi”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, 22-24.
• Toprak, Zafer (1989). “Diran Kelekyan, Fransız Devrimi ve Mülkiye Mektebi”, Tarih ve Toplum, (67/7): 39-41.
• Torkumyan, Kevork (1897). İpek Böceği Beslemek ve İpek Böceği Tohumu İstihsal Etmek Usûlleri, İstanbul: Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Muhassasa İdare-i Merkeziyesi Matbaası.
• Tuğlacı, Pars (2004). Tarih Boyunca Batı Ermenileri, İstanbul: Pars Yay.
• Tuğlacı, P. (1992). Ermeni Edebiyatından Seçkiler, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Ülken, Hilmi Ziya (2016). Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul: İşbankası Yay., 5.Baskı.
• Vahan, Orhan (1882). Şerh-i Kanun-ı Ticaret, İstanbul: Bekir Efendi ve Mahmud Bey Matbaası, 2. Baskı, 88 s.
• Walker, Christopher J. (1980). Armenia, The Survival of a Nation. London: Croom Helm.
• Yarman, A. (2001). Osmanlı Sağlık Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Tarihi, Çakmak, A. (Ed.). İstanbul: Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı.
• Yazan, Ö. (2018). “19. yy. Sonlarında Osmanlı Tarım İşletmelerinde Yönetim ve Muhasebe Uygulamaları: “Çiftlik İdaresi” Örneği”, Accounting and Financial History Research Journal, Special Issue, (09), 280-332.
• Yıldırım, R. V. (2016). “Agop Handanian (1834–1899): Forensic medicine Professor in Imperial School of Medicine”, Journal of Medical Biography, 24(2), 232-234.
• Yıldız, Ö. (2012). “The History of Halkalı School Of Agriculture”, International Journal of Social Science, 5(4), 323.
• Zeidner, Robert F. (1976). “Britain and the Launching of the Armenian Question”, International Journal of Middle East Studies, (7/4): 465-483.
• Zekiyan, Boğos Levin (2001). Ermeniler ve Modernite: Gelenek ve Yenileşme/ Özgüllük ve Evrensellik Arasında Ermeni Kimliği, İstanbul: Aras Yayınları.
• Zekiyan, Boghos Levin (1999). “The Armenian Way to Enlightenment: The Diaspora and Its Role”, Enlightenment and Diaspora: The Armenian and Jewish Cases. Edt: Richard G. Hovannisian and David N. Atlanta – Georgia: Myers, Scholor Press.